Böyük şəxsiyyətlər bütün dünyaya məxsusdur

22 
 
Böyük  Karla  isə  məhz  bu  dövrdə,  800-cü  ildə  Qərbi  Avropanı  imperiyada 
birləşdirmək  müyəssər  oldu,  ona  görə  də  romalılar  onu  “Ave,  Sezar!”  deyə 
salamlayırdılar.  Təsadüfi  deyil  ki,  Karlı  Avropanın  yaradıcısı  sayırlar.  Məsələnin 
mahiyyətinə nüfuz etdikdə bu ideya heç də həqiqətdən uzaq deyildir. Böyük Karlın 
dövründə  Avropa  vahid  məkana  çevrildi,  ona  qədər  və  ondan  sonra  Avropa  heç 
vaxt  belə  birləşmiş  olmamışdı.  Bu  nöqteyi-nəzərdən  Karlın  Avropasını  müasir 
Avropanın prelyudiyası saymaq olar. 
Böyük  Karl  heç  də  təkcə  istedadlı  hərbi  xadim  deyildi,  həm  də  parlaq 
inzibatçı idi. O, heyran edici bir səmərəliliklə nəhəng, həm də mürəkkəb quruluşlu 
krallığı bacarıqla idarə edirdi. O, çox sayda iqtisadi və aqrar islahatlar aparmışdı, 
təhsilə himayəçilik edirdi. O, həyatın bütün tərəflərinə - həm dini, həm də dünyəvi 
tərəfinə  hakimiyyəti  öz  əlində  cəmləşdirmişdi.  Lakin  bu  heç  də  tarixdə  sonralar 
meydana gələn totalitar quruluş deyildi. 
Plutarxın  yazdığına  görə,  bir  dəfə  hansısa  pers  Sparta  çarı  Lisandrdan 
soruşdu ki, hansı dövlət idarəçiliyi ona başqalarından daha xoş gəlir. O, buna elə 
cavab verdi: “O quruluş ki, ləyaqətli adamlara da, əclaflara da yalnız onların layiq 
olduqları payı verir”. Belə prinsip məhz Karlın idarəçiliyinə də xas idi. 
Böyük Karl daim qələbələrə sahib olmurdu, onun ordusu İspaniyada özünə 
dəyən zərbəni də dadmalı olmuşdu. “Roland haqqında nəğmə” adlı orta əsr frank 
eposu üçün bu epizod mənbə rolunu oynamışdı, sonralar isə ondan bütöv əhvalatlar 
sikli  meydana  gəlmişdi.  Yalnız  uğurlu  müharibələri  ilə  öyünə  bilməyən  bu 
hökmdar  başqa  sahədəki  nailiyyətləri  ilə  fəxr  edə  bilərdi.  O,  dövlət  quruluşunun 
yaxşılaşdırılması  üçün  ən  kiçik  detallara  da  nüfuz  edir,  səltənətinin  maddi  və 
mənəvi inkişafına fasilə, yorulmaq bilməyən bir qayğı ilə yanaşırdı. 
Karl  kənd  təsərrüfatına  xüsusi  diqqət  verirdi.  Onun  göstərişi  ilə  bataqlıqlar 
qurudulur,  əlavə  əkin  sahələri  əldə  etmək  üçün  meşələr  qırılırdı.  O,  həm  də  çox 
sayda  şəhərlər  və  monastırlar  salmışdı.  Lakin  bütün  bu  nəhəng  işlər  heç  də  uzun 
müddət  yaşamadı.  Onun  ölümündən  heç  üç  onillik  keçməmiş  imperiya  Verden 
müqaviləsi  əsasında  parçalandı.  Nəhəng  dövlətin  yaradılması  federalizasiya 
prosesinə rəvac vermişdi, bu isə gələcək labüd parçalanmaya aparıb çıxarmalı idi. 
Karl  tarixin  aləti  və  ya  onun  yaradıcısı  idimi?  Müasirləri  onu  lazımınca 
anlamırdılar,  yaxın  varisləri  barədə  isə  onun  bəxti  gətirmədi.  Hər  şey  onun 
dühasının  gücü    ilə  birləşmişdi.  İmperiya  öz  başçısının  böyüklüyü  üzərində 
dayanırdı.  Karl  böyük  hökmdar  idi,  ancaq  daha  böyük  insan  idi.  Öz  uşaqları  – 
birinci təbəələri onun hakimiyyət aləti, krala tabe olmaq nümunəsi idilər. O, gözəl 
qərarlar  verirdi,  daha  vacib  olanı  isə  onların  icra  edilməsinə  adamları  məcbur 
edirdi.  Onun  dühası  imperiyanın  bütün  hissələrinə  nüfuz  edirdi.  Hökmdarın  bu 
qanunlarında  onun  ehtiyatlılıq  ruhu  hiss  olunur.  O,  cəzalandırmağı  bacarsa  da, 
daha  çox  bağışlamağa  üstünlük  verirdi.  Geniş  niyyətlər  insanı  kimi  o,  bunları 
böyük sadəliklə həyata keçirirdi. Heç kəs böyük işləri onun kimi belə asan, çətin 
işləri  belə  tezliklə  görmək  qabiliyyətinə  malik  ola  bilməzdi.  O,  daim  öz  geniş 
imperiyasını gəzirdi, nə ilə qarşılaşırdısa, onların hamısına xüsusi diqqət göstərirdi. 
Hər tərəfdə işlər meydana çıxırdı və onları o, başa çatdırırdı. 

---

23 
 
Heç  bir  hökmdar  onun  kimi  təhlükələrə  məhəl  qoymamağı  bacarmazdı  və 
heç kəs onlardan belə asanlıqla qaça bilməzdi. Bu, birinci növbədə sui-qəsdlərə aid 
idi. Bu təəccüblü hökmdar həddən artıq mülayim idi, yumşaq xarakteri ilə seçilirdi. 
Ünsiyyətdə olduqca sadə idi və öz saray adamlarının məclisini sevirdi. 
O, öz məsariflərində, vəsait xərcləməkdə qəribə bir qaydaya riayət edirdi və 
öz  əmlakını  ağılla,  diqqətli  və  haqq-hesab  aparmaqla  idarə  edirdi.  Hər  bir  ailə 
başçısı  onun  qanunlarından  öyrənə  bilərdi.  O,  dövləti  idarə  etdiyi  kimi  öz  evini, 
təsərrüfatını  yaxşı  qaydada  idarə  edə  bilirdi.  Kapitulyarilərində  onun  öz  sərvətini 
necə  qazanmasının  təmiz  və  halal  mənbələri  görünürdü.  Bircə  nümunəni 
göstərmək kifayətdir ki, o, nə qədər qənaətcil və yalnız halal gəlirə can atan imiş. 
O, göstəriş vermişdi ki, öz malikanələrindəki quş həyətlərindən yığılan yumurtaları 
və  öz  bağlarından  çalınan  artıq  otu  satsınlar.  Bundan  əlavə  o,  müharibə  vaxtı 
götürdüyü  bütün  saysız-hesabsız  qənimətləri  öz  xalqları  arasında  bölürdü.  Yəqin 
ki, mübaliğəsiz demək olar ki, müasir dünyanın inkişaf etmiş xalqı da özünün belə 
bir  dövlət  başçısının  olmasını  arzu  edərdi.  Mənəviyyat  və  əxlaq  qəbiristanlığına 
çevrilən  ölkələrdə  isə  bu  arzu,  heç  şübhəsiz,  daha  güclü  olmaqla,  daha  gur 
səslənərdi. 
Unutmaq olmaz ki,  Böyük  Karl Avropa tarixini şərəfləndirən simvollardan 
birinə  çevrilmişdir.  İkonanın  gücünü  qiymətləndirməmək  heç  vaxt  məqbul 
sayılmamalıdır.  
Səlahəddin 
Həyada  bir  şey  çox  qiymətlidir  –  həqiqəti  qoruyub  saxlamaq  və  ədalətli 
hərəkət etmək. 
Mark Avreli 
Sparta  çarı  Agesilay  öləndə  öz  silahdaşlarına  tapşırdı  ki,  onun  şərəfinə 
abidələr  ucaltmasınlar.  O  dedi:  “Əgər  mən  nəsə  yaxşı  iş  görmüşəmsə,  bu  mənə 
abidə  olacaqdır,  əgər  görməmişəmsə,  yazıq  peşə  ustalarının  heç  nəyə  yaramayan 
məmulatları olan dünyanın bütün heykəlləri mənə kömək etməyəcəkdir. 
Plutarx 
Misirin,  Suriyanın,  Yəmənin  və  Fələstinin  orta  əsr  sultanı,  Əyyubi 
sülaləsinin banisi olan Səlahəddin bütün dövrlərin ən məşhur müsəlman qəhrəmanı 
hesab  olunur.  Şərqdə  o,  müdrik  hökmdar  rəmzinə  çevrilməklə  yanaşı,  Qərbdə 
Üçüncü  Səlib  yürüşü  ərzində    rıtsarların  düşməni  olan  əfsanəvi  şəxsiyyət 
səviyyəsinə  yüksəlmişdi.  Səlahəddinin  şöhrəti  həqiqi  idi,  baxmayaraq  ki,  bəzən 
dramatik olmaqdan da uzaq deyildi. 
O, 1137-ci ildə Mesopotamiyadakı Tikritdə, tanınmış kürd ailəsində anadan 
olmuşdu. O, anadan olan gecə atası ailəsini yığıb Aleppoya köçdü, burada Şimali 
Suriyanın qüdrətli türk valiliyində xidmət etməyə başladı. Baalbekdə və Dəməşqdə 
böyüyən Səlahəddin, adına əlavə olunan Yusif ibn-Əyyub kimi tanınmaqla, başqa 
gənclərdən  o  qədər  də  fərqlənmirdi,  hərbi  məşqlərdən  daha  çox  dini  biliklərə 
böyük maraq göstərirdi. 
Onun rəsmi karyerası əmisi Əsədəddin Şirkünün qərargahına daxil olmaqla 
başladı, o, əmir Nurəddinin yanında mühüm hərbi xadim idi. Şirkünün ölümündən 
sonra Səlahəddin 31 yaşında Suriya qoşunlarının komandanı və Misirin vəziri təyin 

---