Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015 
40                    AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 
 
 
Riyazi  modelin  yoxlanılması  cədvəldə 
göstərilən  parametrlərin  və  piranometr  ilə  yol 
müstəvisinə  düşən  Günəş  radiasiyası  miqdarının 
ölçmələri ilə həyata keçirilir. 
Nəticə.  Belə  görünür  ki,  hal-hazırda  si-
vilizasiya  daxiliyanma  mühərrikləri  ilə  işləyən 
avtomobillərdən  Günəş  enerjisi  və  akkumul-
yatorlardan  qidalanan  elektromobillərə  keçid 
dövrünün  başlanğıc  mərhələsindədir.  Bu  keçidin 
sürətlə baş verəcəyi ehtimalını artıran iki mühüm 
səbəb vardır.  Birincisi,  ətraf mühitin  ənənəvi av-
tomobillərdən  atılan  qazlarla  çirklənmə  həddinin 
artıq  insan  həyatı  üçün  təhlükəli  səviyyəyə  çat-
ması;  ikincisi,  faydalı  iş  əmsalı  yüksək  olan 
fotoelementlərin  əldə edilməsidir. GE-ni ənənəvi 
avtomobillərdən  fərqləndirən  mühüm  cəhət  onun 
əsas enerji qaynağını təşkil edən Günəş enerjisinin 
təsadüfi  kəmiyyət  olub  bizim  tərəfimizdən  təyin 
edilə  bilməməsidir.  Bu  da GE-nin  tətbiqində  əsas 
problemin  Günəş  enerjisindən  optimal  istifadə 
olunduğunu göstərir.  
Bu  problemi  həll  etmək  üçün,  ilk  olaraq, 
yolun hər bir nöqtəsində və zamanın hər bir anın-
da  GE-nin  panelınə  düşən  enerjinin  miqdarının 
hesablana  bilməsi  zəruridir.  Burada  şərh  edilən 
model  məhz  bu  problemi  həll  edir.  Modelin  giriş 
parametrləri  içərisində  yolun  meyillilik  və  kölgə-
yaratma xarakteristikaları vardır.  Hər bir yol üçün 
bu xarakteristikalar cədvəl 1-də göstərilən şəkildə 
ölçülməli  və  bunların  “verilənlər  bazası”  yaradıl-
malıdır. Beləliklə, bu  “verilənlər bazası”  və gün-
lük  hava  proqnozundan  proqrama  daxil  edilən 
parametrlərə  görə  proqram  çalışdırılır  və    yolun 
hər  bir  nöqtəsində  və  qarşıdakı  günün  hər  bir 
anında GE-nin panelinə düşəcək Günəş enerjisinin 
miqdarı hesablanır.  
Qeyd edək ki, belə bir riyazi model GE-nin 
naviqasiya  sisteminin  tərkib  hissəsi  ola  bilir  və 
bunun  əsasında  GE-də  quraşdırılmış  displeydən 
onun  optimal  idarəsini  (hərəkətə  başlama  vaxtı, 
yol  boyunca  sürət,  yüksək  enerji  tələb  edən  dağ 
yoxuşlarına çatma vaxtı, akkumulyatordan istifadə 
və onları doldurma zamanları və s.) həyata keçirə-
cək alət yaradıla bilir. 
ƏDƏBİYYAT 
1.  Emegen  G.,  Gokhan  K.,  Erdogmus  F.  , 
Gardashov  R.  “The  determination  of  sunglintlocation 
on  the  ocean  surface  by  observing  from  the 
geostationary  satellites”  Terrestrial,  Atmospheric  and 
Oceanic  Sciences (TAO),   Vol. 17 No.1, March 2006, 
pp. 253-261. 
2.  Gardashov  R.G.  and  Eminov  M.Sh.  The 
Determination  of  the  Sun  Glint  Geographical  Coordi-
nates  by  Observing  from  Meteosat  9  Satellite.  Pro-
ceedings ,VII International Conference  “Current Prob-
lems  in  Optics  of  Natural  Waters”,  10-14  September, 
2013, St.Petersburg, Russia, pp.154-158. 
МОДЕЛИРОВАНИЕ КОЛИЧЕСТВА 
СОЛНЕЧНОЙ ЭНЕРГИИ, ПАДАЮЩЕЙ НА 
ПАНЕЛЬ СОЛНЕЧНОГО ЭЛЕКТРОМОБИЛЯ 
ВДОЛЬ ДОРОГИ 
Р.Г.Гардашов, Р.М.Мамедов 
В  работе  предлагается  модель  для  расчёта 
количества  солнечной  радиации,  падающей  на 
панель  солнечного  электромобиля.  Входными  па-
раметрами  модели  являются:  1)  момент  времени  и 
географические  координаты  (широта,  долгота, 
высота над уровнем моря)   точки (электромобиля), 
по  которым  определяется  положение  Солнца  в 
небе;  2)  величины,  определяющие  наклона  дороги 
и затенения электромобиля; 3) оптические характе-
ристики атмосферы. Основным выходным парамет-
ром является количество солнечной энергии, пада-
ющего  на  панель  для  любого  заданного  момента 
времени и точки нахождения электромобиля. Пакет 
программ,  реализующий  эту  модель,  будет  основ-
ной  частью  навигационной  системы  электромо-
биля, и выполнить оптимальное его управление.   
MODELLING OF THE AMOUNT OF SOLAR 
ENERGY FALLING ON THE PANEL OF SOLAR 
CAR ALONG THE ROAD 
R.G.Gardashov, R.M.Mammadov 
Abstract.  The  model  developed  for  calculation 
of  the  amount  of  the  solar  energy  falling  on  the  panel 
of  solar  car  is  presented.  The  input  parameters  of  the 
model are characteristics which: 1) define the Sun posi-
tion  in  sky  (instant  of  time  and  geographical  co-
ordinates: latitude, longitude and height from sea level 
to the point at road): 2) determine the road slope; 3) de-
fine  optical  state  of  the  atmosphere.  Main  output  of 
model is the amount of solar energy falling on the solar 
car  for  any  instant  of  time  and  position  of  car.  The 
program  packet  which  realizes  this  model  will  be  the 
basic  part  of  the  navigation  system  of  solar  cars  and 
will provide their optimal managing.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015 
 
                    AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 
 41 
 
©
 
X.Ş.Rəhimov 
AZƏRBAYCAN ƏRAZİSİNDƏ MÜASİR VƏ GÖZLƏNİLƏN TƏBİİ RÜTUBƏTLƏNMƏ ŞƏRAİTİ 
X.Ş.Rəhimov 
 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu 
AZ 1143, Bakı ş., H.Cavid pr., 115 
[e-mail] 
Ölkə  ərazisinin  müxtəlif    bölgələrində  yerləşən  32  meteoroloji  stansiya  məlumatları  əsasında  
atmosfer yağıntılarının müasir orta aylıq, illik və mövsümi iqlim normaları hesablanmışdır (1992-
2006-cı illər). İllik və isti dövrün atmosfer yağıntılarının miqdarı və təbii rütubətlənmə zonalarının 
ölkə ərazisində paylanma xəritələri tərtib edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, baza dövrünə (1961-
1990-cı illər) nisbətən ölkə ərazisinin böyük hissəsində yağıntıların illik miqdarı 15 – 84 mm (3 – 
19%)  azalıbsa,  Böyük  Qafqazın  cənub  yamacının  qərb  hissəsində  o,  73-135  mm  (6  –  14%), 
Abşeron yarımadası və ondan şimalda yerləşən sahilboyu ərazilərdə isə 7-18 mm (3-6%) artmışdır. 
Rütubətlənmə  zonalarının  sərhədləri praktiki olaraq dəyişməyib. Təhlil edilən  iqlim dəyişmələri 
ssenarilərə  əsasən  gələcəkdə  illik  atmosfer  yağıntıları  miqdarının  dəyişməsi  müxtəlif  istigamətli 
olacaq və  -1 - -5 %-dən  +4 - +20 %-dək   təşkil edəcək. Ölkə ərazisində ssenaridən asılı olaraq 
mümkün  buxarlanmanın  miqdarı  15-35  %  artacaq  və  bu  da  rütubət  çatışmazlığının    (iqlim-su-
varma  norması) 70  –  540  mm  artmasına  gətirib çıxara   bilər. Beləliklə, həyata  keçən  ssenaridən 
asılı olmayaraq ölkə ərazisində təbii rütubətlənmə şəraiti pisləşəcək və bu da rütubətlənmə zonaları 
sərhədlərinin dağlara doğru irəliləməsinə səbəb olacaqdır.
 
Müasir vəziyyət 
Atmosfer  yağıntıları.  Atmosfer  yağıntıla-
rının  respublika  ərazisinində  tədqiqi  ilə  İ.V.Fiqu-
rovski [19,20], Ə.M.Şıxlinski [11,23], Ə.C.Əyyu-
bov [1,24,25], V.A.Nadirov  [6] və başqaları məş-
ğul  olmuşlar.  Son  dövrlərdə  bu  məsələ  X.Ş.Rə-
himov  [13,14],  M.S.  Həsənov  [9],  N.D.Uluxanlı 
[21],  Y.C.Hadıyev,  V.A.Rəhimli  [4],      S.H.Xəli-
lov, S.H. Səfərov [8], S.H.Səfərov [16],  U.R.Ta-
ğıyeva  [18],  Məmmədov  Ə.S.  [5]    və  digər  mü-
təxəssislərin  tədqiqatlarında  öz  əksini  tapmışdır. 
Məqalədə  Azərbaycanın  müxtəlif    bölgələrində 
yerləşən 32 meteoroloji stansiyanın məlumatlarına 
(1992-2006-cı illər) əsasən müasir  iqlim  norma-
ları  hesablanmış  və  onların  əsasında  ölkə  ərazi-
sində  atmosfer  yağıntılarının  paylanma  qanuna-
uyğunluqları təhlil edilmişdir. 
Ölkə ərazisində atmosfer yağıntılarının orta 
illik  kəmiyyətləri  Abşeron  yarımadasının  cənu-
bunda  və  ona  yaxın  adalarda  200  mm,  Lənkəran 
rayonunda,  eləcə  də  Böyük  Qafqazın  cənub 
yamacının  yüksək  dağlığında  1200-1300  mm  və 
daha  böyük  qiymətlər  arasında  dəyişir.  Ölkənin 
çox böyük hissəsində illik yağıntılar daha çox ilin 
isti dövründə (aprel–oktyabr ayları) düşür. Yalnız 
sahilboyu  zonada  ilin  isti  dövründə  illik  yağın-
tıların  50%-ə  qədəri  müşahidə  edilir.  Sahilboyu 
zonanın  şimal  və  cənub  hissələrində  onun  payı 
illik  normada  Abşeron  yarımadası  və  Kür-Araz 
ovalığının sahilboyu hissələrinə nisbətən bir qədər 
artıqdır.  Digər  ərazilərdə  isti  dövrdə  düşən 
yağıntılar  illik  normanın  60-65%-ni  təşkil  edir. 
Dağlıq  ərazilərdə,  regiondan  asılı  olaraq,  isti 
dövrdə düşən yağıntılar illik normanın 60-75%-ni, 
bəzən isə 78%-ni təşkil edir. Bu zaman yüksəklik 
artdıqca  onun  payı  da  nəzərə  çarpacaq  dərəcədə 
yüksəlir.  Yay  aylarında  (iyul-avqust),  yəni  bit-
kilərin  suya  tələbatı  daha  da  yüksələndə  müxtəlif 
regionlar  arasında  düşən  yağıntının  miqdarında 
fərq  xeyli artır. Məsələn, əgər Abşeron yarımada-
sında və  Kür-Araz ovalığının sahilboyu hissəsin-
də  yay  aylarında  10-25  mm  və  ya  illik  normanın 
10%-ə  qədəri  düşürsə,  Lənkəran    vilayətində  də 
yağıntının payı illik normanın 8-11%-ni təşkil etsə 
də,  miqdarı  100-150  mm-ə  çatır.  Dənizsahili 
zonadan  qərbə  doğru  getdikcə  və  dağlara  doğru 
hündürlük  artdıqca  illik  normada  yay  yağın-
tılarının payı çoxalır. Belə ki, Kür-Araz ovalığının 
qalan  hissələrində  illik  normanın    20%-ə  qədəri 
yay  aylarında  düşür.  Qeyd  edildiyi  kimi,  dağlara 
doğru irəlilədikcə illik normada yay yağıntılarının 
miqdarı  artır  və  daha  çox  quraqlığı  ilə  seçilən  
Böyük  Qafqazın  cənub-şərq    yamacında  yayda 
illik yağıntıların 15%-i düşür (Mərəzə st-sı). Belə 
hal Talış  dağlarında  da    müşahidə   edilir;  burada 
800-1000  m  yüksəkliklərdə  illik  yağıntı  nor-
masının 15%-ə qədəri yay aylarına təsadüf edir. 
Atmosfer 
yağıntılarının 
paylanmasına 
ərazilərin fiziki-coğrafi şəraiti də böyük təsir gös-
tərir.  Belə  ki,  Böyük  Qafqazın  cənub  yamacının 
qərb  hissəsində  yay  aylarında  düşən  yağıntılar 
illik normanın 30-32%-ni, mərkəzi hissəsində 25-
28%-ni, şərq hissəsində isə 18-20%-ni təşkil edir. 
İlin isti dövründə yağıntıların paylanmasında eyni 
tendensiya  izlənilir  və  müvafiq  olaraq  73-77%, 
68-70%  və  65-67%  təşkil  edir.  Kiçik  Qafqazın 
şimal-şərq  yamacının  qərb  və  şərq  hissələri  ara-

---