ÀÇЯÐÁÀJ†ÀÍ ÌÈËËÈ ÅËÌËЯÐ ÀÊÀÄÅÌÈJÀÑÛ FÎËÊËÎÐ ÈÍÑÒÈÒÓÒÓ azərbaycan
YAZILI XALQ ƏDƏBİYYATI NÜMUNƏSİ “DƏLİNAMƏ”
Yüklə 1,46 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Aşar sözlər
- Key words
- Ключевые слова
- M.Kaşğarlının “Divanü lüğat-it-türk”
- İ.Həsənoğlunun
- Q.Bürhanəddinin
- Şah Qasım Ənvarın
YAZILI XALQ ƏDƏBİYYATI NÜMUNƏSİ “DƏLİNAMƏ” XÜLASƏ “Dəlinamə” hekayəti orta əsrlərdə müəllifi məlum olmayan ən çox yayılan xalq ədəbiyyatı nümunələrindən biridir. Hekayətin Əlyazmalar İnstitutunda 9 nüsxəsi saxlanılır. Çağdaş dövrümüzə gəlib çatmış hekayətin nüsxələri XIX və XX əsrin əvvəllərində köçürülmüşdür. “Dəlinamə” hekayətinin ideya-məzmunu uzun müddət müsəlman Şərqində və Azərbaycanda İslam dininin təbliğinə və xalqların dini, əxlaqi dünyagörüşünün formalaşmasına xidmət etmişdir. Hekayətin mövcud nüsxələrinin son yüzilliklərdə köçürülməsinə baxmayaraq, dil və üslub xüsusiyyətləri, mətninin arxaizmlərlə zənginliyi onun daha əvvəllər köçürüldüyünü deməyə əsas verir. Aşar sözlər: Dəli, hekayət, xalq ədəbiyyatı, Tanrı, Cəbrail, suçlu. “DALINAME” STORY IN AZERBAIJAN WRITTEN FOLK LITERATURE SUMMARY “Dalinama” story is one of the example of folk creative activites poetry copied by unknown author in the middle centuries and widenly spread among people. 9 copies of story are kept in Manuscript Institutuion. The copies of small volume story were copied in Azerbaijan area in the beginning of 19-20 centuries. The idea and content of “Dalinama” served for Islamic and religious preview’s propaganda in Azerbaijan and also in Moslem East for a long time. Although the copies of story were written in last centuries, the language-style characters of text and the richness of archaic word and expressions inform that it was done in ancient times. Key words: Dali, story, folklore, God, Jabrail, guilty, to forgive. СКАЗАНИЕ «ДЕЛИНАМЕ» В АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ПИСЬМЕННОЙ НАРОДНОЙ ЛИТЕРАТУРЕ РЕЗЮМЕ Сказание «Делинаме» - один из образцов широко распространенного в средние века анонимного поэтического народного творчества. В Институте Рукописей хранятся 9 экземпляров данного сказания. Экземпляры небольшого по объему сказания были переписаны на территории Азербайджана в ХIX-начале ХХ вв. Идея и содержание «Делинаме» на протяжении долгого времени служили пропаганде исламской религии и религиозных взглядов в Азербайджане и мусульманском Востоке. Несмотря на то, что экземпляры сказания были переписаны в последние столетия, языковые и стилистические особенности текста и богатство архаизмов свидетельствуют о его более раннем возникновении. Ключевые слова: Дели, сказание, народная литература, Бог, Гавриил, виновный. Nizami XƏLİLOV dosent HECA VƏZNİ VƏ AŞIQ POEZİYASININ İNKİŞAFI TARİXİNDƏN Məsələnin qoyuluşu. Heca vəzni və aşıq poeziyasının mənşəyi və inkişaf tarixinin izlənilməsi. İşin məqsədi. Heca vəzni və aşıq poeziyasında genezis və inkişaf tarixi məsələlərinin araşdırılması məqsəd kimi qarşıya qoyulmuşdur. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixən çox qədimdir. İstər şifahi, istərsə də yazılı qolu müəyyən mərhələlərdən, qadağalardan, repressiyalardan keçərək inkişaf etməkdədir. Azərbaycan folklorunun və ədəbiyyatının zənginliyi ilə fərqlənən ən böyük qolu aşıq poeziyası və aşıq yaradıcılığıdır. Aşıq yaradıcılığının çox fərqli problemləri, əsasən də yaranma və inkişaf tarixi, janr sistemi, mövzu rəngarəngliyi, ideya-estetik qayəsi həmişə tədqiqatçıların diqqət mərkəzində olmuş, çox fərqli istiqamətlərdə, aspektlərdə tədqiqata cəlb edilmiş və öyrənilmişdir. Bunun nəticəsində, ədəbiyyatşünaslığımızda və folklorşünaslığımızda elmə dəyərli töhfələr verən sanballı Azərbaycan aşıqşünaslığı, aşıq folklorşünaslığı formalaşmış, inkişafının müasir mərhələsinə yüksəlmişdir. Aşıq yaradıcılığının və el şairlərinin əsərlərinin toplanılması, nəşri, təsnifi, onun xüsusiyyətləri, genetik kökləri, poetikası, nəzəriyyəsi, tarixi inkişafı, ictimai elmlərlə əlaqəsi, yazılı ədəbiyyata təsiri, digər xalqların folkloru ilə tipoloji münasibəti, başqa dillərə tərcüməsi və s. bu qəbildən olan problemləri əhatə edən zəngin bir elmi-nəzəri irs yaranmışdır. Lakin Azərbaycan aşıq ədəbiyyatının və el şairlərinin əsərlərinin toplanılması, nəşri və öyrənilməsi, tədqiqi tarixinin mərhələlərinə nəzər saldıqda aydın görünür ki, hələ də bu sahədə öyrənilməmiş, ciddi tədqiqata ehtiyacı olan “ağ səhifələr” mövcuddur. Belə mühüm problemlərdən biri də, aşıq yaradıcılığının, heca vəznli şeirimizin, xüsusən aşıq poeziyasının yazılı ədəbiyyata, yazılı poeziyaya təsiri məsələsidir, daha doğrusu, hər iki qolun bir-birinə təsirinin müasir elmi-nəzəri prinsiplər əsasında tədqiqi və öyrənilməsidir. Akademik M.İbrahimov bu məsələlərdən bəhs edərkən yazırdı: “Aşıq poeziyası xalqa daha yaxın olduğuna görə orta əsrlərdə yazılı ədəbiyyata məhz demokratik, realist meyilləri gücləndirmək ruhunda təsir etmişdir. Daha doğrusu, xalq yaradıcılığı ilə yazılı ədəbiyyat arasında bir keçid, möhkəm bir körpü olmuşdur. O, bir tərəfdən xalq yaradıcılığına bağlanmış, o biri tərəfdən yazılı ədəbiyyata. Həm bununla, həm də onunla qarşılıqlı əlaqə və təsirdə inkişaf etmişdir. Onun kökləri, rişələri folklordan, xalq yaradıcılığından su içirsə, budaqları, qol-qanadı həmişə yazılı ədəbiyyatla qovuşur, ona təsir edir və ondan qüvvət alır. Bu isə aşıq şeirinin bədii ifadə vasitələrinin zənginləşməsinə, fikri və siyasi-ictimai kəskinliyinə kömək edir” (1, 12). M.İbrahimovun bu dəyərli mülahizələrindən yarım əsrə yaxın bir vaxt keçsə də hələ də “qarşılıqlı əlaqə və təsirdə inkişaf” problemi dəyərincə araşdırılmamışdır. Aşıq poeziyasının və bu üslubda yazan şairlərin yaradıcılığının ədəbi-nəzəri məsələlərinə həsr olunmuş əsərlərdə, tədqiqatlarda ötəri şəkildə xatırlanan, mətbuatda, toplularda, məcmuələrdə, jurnallarda seyrək şəkildə əksini tapan bu mühüm problemin əsaslı şəkildə öyrənilməsinə, elmi-nəzəri tədqiqinə müasir ədəbiyyatşünaslığımızda, eləcə də folklorşünaslığımızda böyük ehtiyac duyulur... Elmimizin – ədəbiyyatşünaslığımızın və folklorşünaslığımzın indiki, müasir mərhələsində, XXI əsrin başlanğıc mərhələsində aşıq yaradıcılığı dövlət və hökumət səviyyəsində xüsusi olaraq qiymətləndirilir. İndi müstəqil folklor təsisatlarında, universitetlərdə folklor laboratoriyaları və kafedralarında, Milli Akademiyanın nəzdində Folklor İnstitutunda bu sahədə ciddi elmi araşdırmalar aparılır. Azərbaycan Aşıqlar Birliyi fəaliyyət göstərir. YUNESKO səviyyəsində, beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətini cəlb edən tədbirlər keçirilir. 12 may 2012-ci il tarixdə Azərbaycan aşıq sənəti YUNESKO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil olunmuşdur. Bu baxımdan Azərbaycanın müstəqilliyi milli-mənəvi dəyərlərə daha kamil mövqedən qayıtmağın, onu yenidən dərk etməyin gərəkliyini ortaya qoydu. Tariximizi, etnoqrafiyamızı, ədəbiyyatımızı, folklorumuzu, ümumilikdə mədəniyyətimizi daha dərindən, həqiqi milli dəyərlər mövqeyindən, bütün mahiyyətilə araşdırmağa imkan yaratdı. Aşıq yaradıcılığının, el şairlərinin yaratdığı zəngin poeziya irsinin və bu irsin yazılı ədəbiyyata təsirinin öyrənilməsi də bu sıradandır. Azərbaycan xalqına məxsus olan aşıq yaradıcılığı ancaq xalqa məxsus olan şəriksiz yaradıcılıq sahəsidir. Əsrlər boyu şifahi xalq yaradıcılığı və aşıq poeziyasının təsiri ilə Azərbaycan yazılı ədəbiyyatında aşıq şeiri, üslubu yaranmış, inkişaf etmiş, qüvvətli ədəbi cərəyana çevrilmiş, nəticədə yazılı ədəbiyyatımızın çox mühüm, cazibədar, maraqlı və zəngin bir qolu yaranmışdır. Bütün bunların daha əsaslı, müasir nəzəri elmin tələbləri səviyyəsində öyrənilməsi, tədqiqi folklorşünaslıq və ədəbiyyatşünaslığımızın qarşısında duran ən aktual vəzifələrdəndir. Aşıq şeirinin, ümumiyyətlə heca vəzninin yazılı ədəbiyyata təsirinin hansı tarixi mərhələdən başlanması ədəbiyyatşünaslığımızda həmişə müxtəlif fikirlər yaratmışdır. Bunu müəyənləşdirmək mühüm, elmi məna və mahiyyəti olan məsələdir. Əslində bu tədqiqatı haradan başlamaq, burada hansı xronoloji başlanğıcı və ardıcıllığı gözləmək kimi mühüm bir elmi prinsip ortaya çıxır. Ədəbiyyatşünaslığımızda bir müddət bu prosesin – yazılı ədəbiyyatda aşıq şeirinin yaranma və inkişaf tarixinin XVIII əsrdən – Molla Pənah Vaqifdən başlanması qəbul edilmişdi. Sonralar bunu bir qədər də əvvəldən, XVI əsrdən – Şah İsmayıl Xətai mərhələsindən götürməyə başladılar. Bu barədə ədəbiyyatşünaslığımızın patriarxı akademik F.Qasımzadə yazmışdı: “Yazılı ədəbiyyatımızda aşıq şeirinin yaranma və inkişaf tarixi bəzi ədəbiyyatşünasların düşündüyü kimi, Molla Pənah Vaqifdən deyil, daha çox əvvəllərə aiddir. Aşıq şeirinin gözəl nümunələrini biz hələ XVI əsrdə məşhur Azərbaycan klassiki Şah İsmayıl Xətainin (1486-1524) yaradıcılığında görürük. Məlum olduğu kimi, Xətai klassik üslubda yazdığı əsərləri ilə bərabər, şifahi xalq yaradıcılığından, xüsusən aşıq poeziyasından istifadə edərək heca vəznində sadə, aydın bayatı, qoşma və gəraylılar yaratmışdır” (2, 33). Bu, XX əsrin 60-cı illərində aparılan çox mühüm və əhəmiyyətli bir korrektə, bu sahədə mühüm bir konsepsiya idi və birdən-birə F.Qasımzadə problemin tədqiq tarixini iki əsr əvvələ aparır, milli bədii təfəkkürün formalaşmasında mühüm əhəmiyyəti olan Xətai mərhələsinin bu problem istiqamətində öyrənilməsini ədəbiyyatşünaslığın diqqət mərkəzinə çəkirdi... Lakin, bu konsepsiya öz dövrü üçün əhəmiyyətli idi... Təəssüf ki, sonrakı, lap indiki mərhələdə belə, bir çox ədəbiyyatşünaslarımız hələ də bu konsepsiya çərçivəsində qalmaqdadırlar. Bu yaxınlarda nəşr edilmiş mühüm bir mənbədə oxuyuruq: “Azərbaycan yazılı ədəbiyyatında aşıq şeirinin ənənələrinə hələ XVI əsrdə Şah İsmayıl Xətainin (1486-1524) yaradıcılığında təsadüf olunur. Xətai klassik üslubla yanaşı, şifahi xalq yaradıcılığı, xüsusən aşıq poeziyasının bədii ifadə və forma vasitələrindən istifadə edərək heca vəznində bayatı, qoşma, varsağı və gəraylılar yazmışdır” (3, 63). Əslində isə belə deyildir! Əgər doğrudan da heca vəzni və aşıq yaradıcılığı XVI əsrdən başlayırsa, həmin dövrdə yaşamış Qurbani birdən-birə sənətkarlıq baxımından mükəmməl, çox yüksəkdə dayanan aşıq şeirinin şəkillərini yarada bilərdimi? Əlbəttə yox! Bu forma və şəkillər birdən-birə, özü-özünə peyda ola bilməzdi və bunun arxasında çox zəngin bir ənənənin təcrübəsi dayanmalı idi!.. XVI əsrə qədərki boşluğu az da olsa, bərpa etmək üçün “Dədə Qorqudun kitabı”na, Nizami yaradıcılığına, eyni zamanda, hələlik anadilli yazılı ədəbiyyatımızın banisi sayılan İzzəddin Həsənoğlunun, Qazi Bürhanəddinin, İmadəddin Nəsiminin yaradıcılığına müraciət etməliyik. Çünki adlarını çəkdiyimiz bu sənətkarların əsərlərində sazla, sözlə bağlı ifadələrin, şeirlərində xalq şeir şəkillərinin əlamət və xüsusiyyətlərinin geniş yer tutması bunu söyləməyə imkan verir. Xüsusilə Nəsimi yaradıcılığı heca vəzni və aşıq poeziyasının yazılı ədəbiyyata hansı səviyyədə təsirini öyrənmək baxımından əvəzsiz bir mənbədir. Şairin yaradıcılığında xalq şeirinin – qoşma, gəraylı, təcnis və s. şəkillərinin mükəmməl nümunələri var ki, bunlar da aşıq şeirinin, aşıq sənətinin həmin yüzilliklərdə hansı mərhələdə olması haqqında müəyyən təsəvvür yaradır. Əgər Nəsimi səviyyəsində olan qüdrətli bir şair qoşma, gəraylı və başqa aşıq şeir şəkillərindən istifadə etmişsə, deməli, bu yüzilliklərdə də, yazılı ədəbiyyatın bu böyük sənətkarlarına təsir edəcək gücə və istedada malik aşıq-şairlərimiz, el sənətkarlarımız olmuşdur... Digər tərəfdən XIII əsrin məhsulu olan “Mehri və Vəfa”, “Dastani-Əhməd Hərami” kimi xalq dastanlarımızı xatırladan yazılı ədəbiyyat nümunələri də dediklərimizi təsdiq edir. Hətta, biz müəyyənləşdirdik ki, aşıq yaradıcılığının yazılı ədəbiyyata təsiri daha əvvəlki əsrlərə gedib çıxır. Əruz vəznində aşıq şeiri forması olan cinasın istifadə tarixi ilə götürəndə görürük ki, ərəb-fars dillərində yazan azərbaycanlı şairlərimizin yaradıcılığında bu qafiyə sistemindən daha əvvəllərdən, əldə olan faktlara söykənsək IX-XII əsrlərdən istifadə etmişlər. Anadilli poeziyamızın, heca şeirimizin tarixində isə bu xronika dəyişə bilir. Bu da yenə əldə olan anadilli poeziya faktına görədir. Hələ ki, biz anadilli poeziya tariximizi XIII əsrdən əvvələ aparmaqda çətinlik çəkirik. Fərziyyələrə görə bilirik ki, anadilli ədəbiyyatımız lap belə götürəndə eradan əvvələ gedib çıxır və bunu əldə güman etməyə əsas verən xeyli fərziyyələr mövcuddur. Lakin bu gümanları, fərziyyələri təsdiq edən ədəbi faktı hələlik əldə edə bilməmişik. Bu faktları tarixin qaranlıqları hələ ki, gizləyir və bizi istəməyən düşmən əlləri də burada az iş görməmişdir... Yenə də əlahəzrət fakta müraciət edək! Xüsusilə, hələlik diqqəti daha çox cəlb eləyən və bəzi məqamlarda şəxsiyyəti, yaradıcılığı mübahisə obyektinə çevrilən, aşıq şeiri tərzində yazıb-yaradan Molla Qasımın yaradıcılığı maraq doğurur. Molla Qasımın Yunis Əmrə dövründə (XIII-XIV əsrlər) yaşamış bir el aşıq-şairi olması fikri ağlabatan, hətta təkzibolunmaz dəlillərə malikdir. Apardığımız araşdırmalar və əldə olan faktlar bizə əsas verir deyək ki, hələ XVI yüzilliyə qədər bizim mükəmməl aşıq sənətimiz olmuş, hətta XIII-XV yüzilliklərdən başlayaraq qonşu xalqların el şairlərinə də güclü təsir etmişdir. Görkəmli türkoloq alim prof. F.Köprülü yazır: “XIII-XIV əsrlərdən bəri Anadoluda xalq arasında çox geniş yayılmış sazın” (s.108) formalaşması Azərbaycanda XI-XII yüzilliklərə gedib çıxır. “XI-XVI əsrlər türk ədəbiyyatının Oğuz qolu bir qədər fərqli inkişaf yolu keçmişdir. XI-XIII əsrlərdə ümumoğuz ədəbiyyatının içində “Oğuz türkman” ədəbiyyatı ayrılmışdır. Bu ədəbiyyatın davamı təsəvvüfdən keçib gələn Azərbaycan və Anadolu aşıq ədəbiyyatıdır” (4, 70). Şifahi xalq ədəbiyyatımızdan qaynaqlanaraq formalaşmış möhtəşəm klassik ədəbiyyatımız bir sıra spesifik xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Şifahi xalq ədəbiyyatının mövzularından öz əsərlərində bəhrələnən şairlərimiz istər-istəməz gen və qan yaddaşından irəli gələn aşıq poeziyasının poetik ənənələrinə də biganə qala bilməmiş, zəngin poetik irsə malik el aşıq-şairlərimizin yaradıcılıq təcrübəsindən də məharətlə istifadə etmişlər. Onların təkrarolunmaz poetik ənənələri, yetkin yaradıclılıq üslubu klassiklərimizin bədii yaradıcılığında örnək olmuşdur. Aşıq yaradıcılığı örnəkləri klassik şairlərimiz üçün bədii düşüncələrində istiqamət vermiş, poetik kəşflərində yardımçı olmuşdur. Buna görə də aşıq ədəbiyyatının klassik irsimizə təsirini dərindən araşdırmaq ədəbiyyatşünaslıq və folklorşünaslığımızın qarşısında duran aktual problemlərdəndir. Bu problemin fundamental şəkildə həlli üçün ilk öncə heca vəzni və aşıq poeziyasının yaranması, təşəkkülü, inkişaf mərhələləri, poetik ənənələri araşdırılmalı, aydınlaşdırılmalı, sonra həmin poetik ənənələrin klassik poeziyada təzahürünü izləyərək təhlil etməliyik. Heca vəznli şeirimiz barədə ilk məlumatlara hələ XI əsrdə yaşamış M.Kaşğarlının “Divanü lüğat-it-türk” əsərində rast gəlmək olur. M.Kaşğarlı türk torpaqlarını dolaşaraq ağız ədəbiyyatını toplamış, yazıya almış, ümumən qədim türk şifahi və yazılı ədəbiyyatı haqqında dəyərli məlumatlar vermişdir. O, “Divan”ında yazır ki: “Mən bu kitabı hikmət səci, atalar sözü, şeir, rəcəz, nəsr kimi şeylərlə süsləyərək heca hərfləri sırasıyla tərtib etdim” (11, 5). M.Kaşğarlının adı çəkilən əsərindən məlum olur ki, hələ XI əsrdə 6, 7, 8, 10 hecalı şeirlər olmuşdur. Müəllif hətta bunların hamısının “qoşdu”, “qoşmaq” sözündən əmələ gəldiyini bildirir. O yazır: “...o, qoyuna keçi qatdı, qardaş etdi. Hər hansı bir şey bir başqasına o cür qatılarsa yenə belə deyilir: o, yer qoşdu = o, qoşma, türkü büzdü (o, qəzəl və şeir nəzmlədi), qoşar – qoşmaq” deməkdir (11, 14). Ozan-aşıq sənətinin qədimliyindən bəhs edən akademik H.Araslı haqlı olaraq yazır: “Ən qədim aşıq şeiri nümunələrini XI əsrin yadigarlarında görürük. Bir çox ölkələri gəzib türk tayfalarının lüğətini yazmağa çalışan və nəhayət, “Divanü lüğat-it-türk” adlı məşhur əsərini 1077-ci ildə Bağdadda bitirən Qaşqarlı Mahmud öz kitabında Azərbaycan xalqının etnik tərkibinə daxil olan oğuz, türkmən və qıpçaqların da şifahi və yazılı ədəbiyyatlarından nümunələr yazmışdır. Bu nümunələr içərisində qoşma şəklində qoşqu adlanan şeirlər qədim ozan şeirimizin nümunələridir” (26, s.17). M.Kaşğarlının “Divan”ında toplanmış materiallardan qədim türk poeziyasının struktur quruluşu, keyfiyyəti, forma və poetikası barədə kifayət qədər məlumat almaq olar:
Arslan layu kökrədim, Alplar başın toğradım, Emdi məni kim tutar? (1, 5, 125). Telim başlar yuvaldımat, Yağı andın yuvaldımat, Küçi anınğ kevəldimət Kılıç kınka küçün sıkdı (11, 5, 394). “Divan” qaynaqlarını, Yusif Balasaqunlunun “Kutadqu bilik” əsərini, müəllifi məlum olmayan “Dastani-Əhməd Hərami”, İsanın “Mehri və Vəfa”, şair Əlinin “Qisseyi-Yusif” poemasını (hələ nəzərə alınsa ki, neçə belə əsərlər bizə gəlib çatmayıb) və XVI əsrə qədərki bir sıra digər mənbələri nəzərə alsaq görərik ki, heca vəznli şeirimiz, eləcə də aşıq yaradıcılığı çox qədimdən meydana gəlib, uzun bir inkişaf yolu keçmişdir. “Divan”dan məlum olur ki, hələ XI yüzillikdə xalqın dilində gəraylı, qoşma, təcnis şeir şəkillərini xatırladan çoxlu sayda nümunələr dolaşmışdır. Araşdırmalar göstərir ki, xalq şeirinin ilkin nümunələri olan holavarlar, sayaçı sözləri, bayatılar kimi, qoşma, gəraylı və s. də ilkin dövrlərdə bir bəndli olmuş, sonralar isə 3, 5, 7 bəndli şeir şəklində formalaşmışdır. Azərbaycanın ilk folklorşünaslarından olan Ə.Abid az qala bir əsr bundan əvvəl yazırdı ki: “Divanü lüğat-it-türk”dəki mənzum nümunələr göstərir ki, bundan 800 il əvvəl türk nəzmi qəti şəkildə dörd misralı qitə halında təşəkkül tapmışdır. K.Brokkelman göstərir ki, “Divanü lüğat-it-türk”dəki mənzumələr əsas etibarilə xalq poeziyası nümunələridir. Bunların əksəriyyəti “Divan”ın tərtibinə qədər xalq içərisində mövcud olmuşdur. Çünki onların heç birində islamın təsiri yoxdur” (7, 6). Tədqiqatçılar bəzən heca vəznli poeziyanın, o cümlədən aşıq sənətinin XI-XII əsrlərdə farsdilli poeziya ilə yanaşı mövcud olduğunu və XIII-XIV əsrlərdə el şairi kimi tanınan Molla Qasım kimi nümayəndələrinin gəraylı, qoşma, təcnis yaratdığını da qeyd edirlər. Bəziləri isə aşıq poeziyasının XVI əsrdən sonra yaranması fikrindədirlər. Ancaq başqa bir həqiqət də vardır ki, aşıq poeziyası XVI əsrə qədər mövcud olmasaydı, Qurbaninin Şirvan, Təbriz, Anadolu, Göyçə aşıq məktəblərinin qüdrətli improvizatorçuluq ənənələrinin həmin əsrlərdə mükəmməl şəkildə yaşaması mümkün olmazdı. Aşıq poeziyasının XIII-XIV əsrlərdəki qaynaqları Molla Qasım və Yunis Əmrənin adı ilə sıx bağlıdır. Lakin bu qaynaqların araşdırılmasında biz müəyyən mənada gecikmiş, aşıq poeziyasının meydana gəlməsində Molla Qasım və Yunis Əmrə həqiqətinə əslində göz yummuş, onların Azərbaycan aşıq poeziyasının formalaşmasındakı çox əhəmiyyətli xidmətlərini kifayət qədər açıqlaya bilməmişik. Bunun bir sıra obyektiv səbəbləri ilə yanaşı, subyektiv səbəbləri də vardır. Lakin bu da həqiqətdir ki, tədqiqatçıların sırf Azərbaycan dili ləhcəsində yazdığı qənaətində olduqları Yunis Əmrə eyni zamanda, Azərbaycan aşıq şeirinin yeni mərhələyə yüksəlməsində, milli aşıq poeziyası ənənələrinin formalaşmasında öncül və aparıcı mövqeyə malik olmuşdur. Digər tərəfdən dil və ədəbi dil tarixi baxımından yanaşdıqda XIII-XIV əsrlərdə Anadolu türkləri və Azərbaycan türklərinin dilləri arasında differensiyalaşma prosesi hələ başa çatmamışdı və bu dövr ədəbi simalarının yaradıcılığı ortaq bir mədəniyyəti əks etdirirdi. Təbii ki, bu barədə geniş və ətraflı tədqiqata ehtiyac vardır. Lakin bir məsələni də xatırlatmaq yerinə düşərdi ki, XIII-XIV əsrlərdən XVI əsrə qədər olan yüzilliklərdə onlarla, yüzlərlə el aşıqlarımız, şairlərimiz olmuşdur ki, onların şeirləri ya itib batmış, ya da başqa-başqa aşıqların, şairlərin şeirlərinə qarışaraq bizə ünvanı ilə gəlib çatmamışdır. Əgər belə olmasaydı, Q.Bürhanəddin, Şah Qasım Ənvar, Nəsimi kimi şairlərin yaradıcılığında biz xalq şeirinin üslub və əlamətlərini, hətta bəzi nümunələrini görə bilməzdik. Bir sıra başqa şairlərimiz hətta qəzəl yazanda belə, xalq şeirinin qüdrətinə arxalanmış və yeri gəldikcə ondan özlərinə məxsus şəkildə istifadə də etmişlər. Nəzərə alsaq ki, İzzəddin Həsənoğlu XIII əsrdə yaşamışdır və bugünkü dilimizin gözəllikləri hələ Həsənoğlu dövründə geniş işlənmişdir, onda aşıq sənətinin həmin yüzilliklərdə mövcudluğuna inanmamaq olmur. Bu baxımdan o dövr haqqında ümumi bir mənzərə yaratmaqla bir çox həqiqətləri üzə çıxarmaq olar. Məlum olduğu kimi, hələ XIII əsrə qədər fars dili hakim ədəbi dil kimi hökmranlıq edirdi. Təbii ki, bizim bir sıra görkəmli sənətkarlarımız da bu dildə yazıb yaradırdılar. Lakin fars dilini bütün təbəqə eyni şəkildə qavraya bilmirdi. Təbəqələşmə özünü açıq şəkildə göstərirdi. Əgər belə demək mümkündürsə, az-çox yazıb-pozmağı bacaranlar, ziyalı təbəqə fars dilindən istifadə edirdisə, xalqın böyük bir hissəsi üçün isə bu dil yad idi. Digər tərəfdən XIII əsrin əvvəllərindən monqolların hücumu, türk torpaqlarını öz nəzarətləri altına almaları istər-istəməz fars dilinin get-gedə aradan çıxmasına səbəb olmuşdur. Çünki “Çingiz xandan başlayaraq, ilk monqol hakimləri fars katiblərinin qəliz və ibarəli yazı üslubunu xoşlamırdılar” (8, 237). Elə ona görə də dil faktoru ozançılıqdan aşıqlığa keçid mərhələsini önə çəkdi. Daha doğrusu, ozan öz yerini aşığa verdi. Deməli, XIII əsrin əvvəllərindən başlayaraq fars dili get-gedə sıxışdırılırdı. “Türklərin monqollarla tarixi-mədəni yaxınlığı, həmçinin müsəlmanlaşmış Azərbaycan türklərinin monqollarla müqayisədə daha yüksək mədəni inkişaf səviyyəsində olması nəticəsində monqollar tədricən assimilyasiyaya uğrayaraq, yerli əhaliyə qarışırlar. Azərbaycanın mədəni həyatında iranpərəst siyasət yürüdən Atabəylərin aradan getməsi öz növbəsində Azərbaycanda farsdilli ədəbiyyatın da tədricən tənəzzülə uğramasına səbəb oldu... Deməli, monqol işğalından sonra ölkəni bürüyən və farsdilli ədəbiyyatın tənəzzülünə səbəb olan böhran eyni zamanda ədəbiyyatın ana dilində inkişafına təkan vermişdir” (9, 62). Elə bu səbəblərdəndir ki, Azərbaycan şairləri get-gedə öz dillərinə daha çox üstünlük verməyə başladılar. Təbii ki, həmin dövrlərdə el şairləri, aşıq yaradıcılığı da tədricən fəallaşmağa başladı. Əgər XIII-XV əsrlərdə yaşamış və bizə gəlib çatmış şairlərin yaradıcılıqlarına nəzər salsaq, bunu açıq şəkildə görmək olar. Heç ola bilməzdi ki, XIII əsrdən başlayaraq anadilli ədəbiyyatımız get-gedə güclənsin, ancaq xalq şeiri, aşıq yaradıcılığımız olmasın. Lakin XIII-XV əsrlər aşıq yaradıcılığı və el şairlərinin fəaliyyəti araşdırılmadığından folklorşünaslıqda və ədəbiyyatşünaslıqda bir boşluq yaranmışdır. Ona görə də bu həqiqətləri üzə çıxarmaq üçün biz yazılı ədəbiyyata bir mənbə kimi müraciət etməliyik. Çünki şifahi ədəbiyyat nümunəsi yaranmasaydı, onun əlamətləri yazılı ədəbiyyatda öz əksini tapa bilməzdi. Sevindirici haldır ki, uzun sükutdan sonra XIII əsrin məhsulu olan İ.Həsənoğlunun “Necəsən, gəl, ey üzü ağım bənim” şeiri, “Dastani-Əhməd Hərami” poeması, İsanın “Mehri və Vəfa” kimi təmiz ana dilimizdə yazılmış tapıntıları üzə çıxarılmışdır. Elə bu nümunələr də o dövrün ictimai-ədəbi-bədii mənzərəsi haqqında çox şey deyir. Əruzşünas prof. Əkrəm Cəfər yazır ki: “Məlum olduğu üzrə, Azərbaycan şeiri iki vəzndə yaradılmışdır: heca vəznində və əruz vəznində. Bu iki vəzn səkkiz əsrlik Azərbaycan dilli ədəbiyyatımızda bütün əsrlər boyu tətbiq edilərək gəlmişdir. Bəzi şairlərimiz hər iki vəzndə yazmış, bəziləri isə yalnız birini (kimi hecanı, kimi əruzu) işlətmişdir. Həsənoğlunun heca vəznində əsərləri çatmamışsa da, müxtəlif mənbələr onun heca vəznində çoxlu türkülərinin – “Həsənoğlu türküləri” – olduğunu göstərir” (14, 187). Nəzərə alsaq ki, nə qədər şifahi və yazılı söz sənəti nümunələrimiz hələlik gəlib bizə çatmamışdır, ya ərəblər, monqollar, ermənilər tərəfindən mənimsənilmiş, ya da yandırılmış, məhv edilmiş, itib batmışdır. Lakin bu tapılan əsərlər də ümid verir deyək ki, zəngin söz xəzinəmizin (istər şifahi, istər yazılı) nümunələri hələ tükənməyib, gec-tez onlar da tapılıb üzə çıxarılacaqdır. Prof. Q.Kazımov V.Məmmədovun “Dastani-Əhməd Hərami” poemasının dili və üslubu” kitabına yazdığı “ön söz”də doğru qeyd edir ki: “Ona görə də o zəngin xəzinədən qırağa düşüb od tutub yanmayan “Dastani-Əhməd Hərami”yə, Həsənoğlunun yarımçıq divanına rast gəldikcə gözümüzə işıq gəlir. Məcbur olub ordan-burdan işıq saçan bir qrup antroponim, toponim və etnonim əsasında, tarixin ümumi gedişi əsasında, məntiqin gücü ilə dilimizin tarixini öyrənirik” (10, IV). Ancaq mən deyərdim bu nümunələrlə tək “dilimizin tarixini” yox, eyni zamanda mədəniyyət tariximizi, adət-ənənələrimizi, etnoqrafiyamızı, folklorumuzu da öyrənirik. Odur ki, XIII əsrdə yaşamış İ.Həsənoğlunun azərbaycanca yazdığı “Necəsən, gəl ey üzü ağım bənim?” şeirindən bir bəndə nəzər salaq: Necəsən, gəl, ey üzü ağım bənim, Sən əritdin odlara yağım bənim, And içirəm səndən artıq sevməyim, Sənin ilə xoş keçər canım bənim (11, 241). Bizə belə gəlir ki, Həsənoğlu və ondan sonra Azərbaycan türkcəsində yazan sənətkarların əsərlərindəki ədəbi dilin təmizliyi, inkişafı başqa səbəblərlə yanaşı, bir tərəfdən də aşıq yaradıcılığı və el şairlərinin xidməti ilə bağlı idi. Çünki köçəri və oturaq Azərbaycan əhalisinin əksəriyyəti üçün ərəb-fars dillərində yazılmış ədəbiyyat anlaşılmaz idi. Ona görə də həqiqi sənətkarlar xalqa yaxınlaşmaq üçün xalqın öz dilinə söykənirdilər. Əgər “Əhməd Hərami dastanı”, “Mehri və Vəfa” poemalarına, Q.Bürhanəddin və Nəsimi yaradıcılığına nəzər salsaq, bu inkişafı, yaxınlığı daha aydın görmək mümkündür. Q.Bürhanəddin XIV əsrdə yaşamış (1344-1398) qüdrətli hökmdar, eyni zamanda ana dilində gözəl nümunələr yaradan görkəmli şair olmuşdur. O, anadilli ədəbiyyatımızın inkişafında mühüm rol oynamışdır. Bunun bir səbəbi də hökmdar şairin xalq yaradıcılığına, ozan-aşıq sənətinə dərindən bələd olması və məhəbbətindən irəli gəlirdi. Q.Bürhanəddinin yaradıcılığında aşıq poeziyasının bir çox xüsusiyyətlərinə rast gəlmək olur. Dil sadəliyi, axıcılıq, daxili və cinaslı qafiyələr, xalq poeziyasında və aşıq yaradıcılığında bir qanun kimi təsdiqlənən durğu, bölgü, qafiyə prinsipləri və s. Q.Bürhanəddin yaradıcılığı üçün xarakterik xüsusiyyətlərdəndir. Bunu izləmək üçün Q.Bürhanəddinin yaradıcılığına diqqət edək:
Özünü al şax görən sərdar bolur, Ənəlhəq dəvi qılan bərdar bolur, Ər oldur həq yoluna baş oynaya Döşəkdə ölən yikit murdar bolur. Həmişə aşiq könli büryan bolur, Hər nəfəs qərib gözi giryan bolur, Sufilərin diləki mehrab, namaz Ər kişilərin arzusu meydan bolur (12, 18).
Məlum olduğu kimi, türkdilli xalqların şeirində durğu variantları əsasən, aşağıdakı kimidir: 6+5; 5+6; 7+4; 4+7; 4+3+4; 3+4+4; 4+4+3. Q.Bürhanəddindən gətirdiyimiz nümunələrə nəzər salsaq görərik ki, şeirdəki durğu 7+4 olmaqla sona qədər gözlənilmişdir. Və yaxud şairin başqa bir şeirinə nəzər salaq. Burada isə durğu 4+3+4 şəklində qurulmuşdur: Həqqa şükür, qoçlarün dövranıdur, Cümlə aləm bu dəmin heyranıdır. Künbatardan, gündoğən yerə dəkin, Eşq ərinin bir nəfəs seyranıdur (12, 17). Bəzən belə mülahizələrə rast gəlmək olur ki, XVI əsrə qədər yaşamış şairlər istəyirdilər əruz vəznində şeirlər yazsınlar, lakin alınmırdı, istər-istəməz heca vəzninə gedib çıxırdı. Çünki heca vəzni o şairlər üçün ana vəzni idi. Ona görə də onlar hecaya meyillənirdilər. Hətta Şah İsmayıl Xətainin özü də əruzda yazanda çətinlik çəkirdi və müəyyən qüsurlara yol verirdi. Deməli, XVI əsrə qədər heca vəzni məlum idi və ona görə də sənətkarlar əruz vəznində şeir yazanda çətinlik çəkirdilər. Q.Bürhanəddinin yaradıcılığından bəhs edən bir çox tədqiqatçılar, ədəbiyyatşünaslar şairin xalq şeiri üslubunda yazdığını qeyd edirlər. Prof. Ə.Cəfər yazır: “Füzuli şeirində əruz vəzni bəhrlərinin növləri” məqaləsində heca vəzninin əruz vəzni ilə paralel işləndiyindən bəhs edərkən qeyd edir ki: “Qazi Bürhanəddinin, Nəsiminin, Xətainin hər iki vəzndə əsərləri məlumdur. Füzuli dövründə də bəzi şairlər, o cümlədən Füzulinin oğlu Fəzli hər iki vəzni işlətmişlər” (14, 187). Ə.Cəfərin həm Həsənoğlu, həm də Qazi Bürhanəddin haqqında söylədiyi mülahizələri də onu göstərir ki, hələ XIII-XIV əsrlərdə əruzla yanaşı heca vəzni də işlək bir vəzn olmuşdur. Alim Q.Bürhanəddinin şeirlərinin hətta əruz vəznində az olmasını başqa bir məqaləsində də vurğulayır: “Onun əsərlərində (Q.Bürhanəddinin – X.N.) əruz vəzninə gəldikdə, deməliyik ki, şair bu vəzndə az yazmışdır. Bunun da səbəbləri bəllidir. Ədəbiyyatşünasların fikrincə, Qazi Bürhanəddinin yalnız tuyuqları və rübailəri deyil, qəzəlləri də xalq ədəbiyyatı üslubunda yazılmışdır. İsmayıl Hikmət yazır ki, “Qazi Bürhanəddinin yalnız tuyuqları və rübailəri deyil, qəzəlləri də xalq ədəbiyyatı üslubunda yazılmışdır... Onun sərkəşi (məğrur – Ə.C.) ruhu İran ənənəsinin bu çənbərinə də boyun verməmişdir. Qazinin qəzəlləri daha çox əruzla yazılmış birər “qoşma”, birər “divan”dır” (13, 77). Şifahi xalq ədəbiyyatımızın ardıcıllıqla öyrənilməsində böyük xidmətləri olan folklorşünas alim P.Əfəndiyev də “Qazi Bürhanəddinin yaradıcılığında heca vəznli şeirin kamil nümunələrinə rast gəlindiyini” xüsusi vurğu ilə qeyd edir və ədibin aşağıdakı şeirini misal gətirir: Ərənlər öz yolunda ər tək gərək, Meydanda erkək kişi nər tək gərək, Yaxşı-yaman, qatı-yumşaq olsa xoş, Sərvərəm deyən kişi erkək gərək (15, 240). Yeri gəlmişkən, onu da qeyd etmək lazımdır ki, P.Əfəndiyev də haqlı olaraq aşıq poeziyasının formalaşmasını XIII-XIV əsrlərə aid edir (15, 233-243). Qazi Bürhanəddinin yaradıcılığı üzərində tədqiqat aparan M.Vəliyev şairin sənətkarlıq xüsusiyyətlərindən bəhs edərkən yazır: “Onu da qeyd edək ki, başqa şairlərimiz kimi, Qazi Bürhanəddin də xalq ədəbiyyatı, aşıq-ozan poeziyası ilə çox yaxın olmuşdur. Onun əruz vəznində yazdığı şeirlər heca vəzni ilə yaxınlıq təşkil edir. Heca vəzninin təsirindən yaxa qurtara bilməyən müəllifin elə şeirləri vardır ki, onlar aşıq şeirinə bənzəyir. Bu şeirlərin vəznlərini hətta qarışdırmaq olur” (16, 112). Doğrudan da, Q.Bürhanəddinin yaradıcılığında aşıq poeziyasının təsiri o dərəcədə qaynayıb-qarışır ki, bəzən bu, ilk baxışda diqqəti cəlb etdiyi halda, bəzən alt qatda özünü göstərir. Tədqiqatçıların da qeyd etdiyi kimi, şairin qəzəllərində də aşıq poeziyasının təsiri güclüdür. Onun bəzi qəzəllərinin hər misrasını iki yerə bölsək eynilə gəraylı şeir formasını görərik: Gözünə güvənəni gör, Özünə özənəni gör. Sözünə sevinənə bax. Qəddünə qıvananı gör. Necə cadu isə gözi, Necə tatlu isə tuzi, Necə şirin isə sözi Sən ana inananı gör (17, 392). Qəzəlin hər misrasını iki yerə bölərək gəraylı şeir formasına salınmasına XVI əsrdə yaşamış M.Füzulinin “Şəbi hicran yanar canım...” şeirində rast gəlirdiksə, bu formanın XIV əsrdə Q.Bürhanəddin yaradıcılığında müşahidə edilməsi aşıq poeziyasının kökünün daha əvvəllərə getməsini göstərir. Ümumiyyətlə, bir məsələni xatırlatmaq yerinə düşərdi ki, klassik dövr ədəbiyyatından bəhs edən bəzi alimlər (xüsusilə Azərbaycan alimləri) bütün şeir formalarında yeri gəldi-gəlmədi əruz vəzni axtarmağa can atırlar. Hətta aludəçilik o yerə çatır ki, bizim bayatılarımız və başqa xalq şeiri şəkillərində də əruz vəzni axtarışına çıxırlar. Əruzun poetik məziyyətlərini daha qabarıq verməyə çalışırlar. S.Əliyev “Azərbaycan şifahi xalq şeirində əruz vəzni” məqaləsində bu mövqedən çıxış edərək yazır: “Eləmi, dərdə kərəm, Kərəm et, dərdə, kərəm, Qoşaram qəm cütünü, Sürərəm, dərd əkərəm. deyən dünya görmüş, bəlakeş müdriklər rəməl bəhri haqqında təlim görmüşlər” (18, 48). Müəllif hətta bizim atalar sözləri və məsəllərdə də əruz vəzni görür: Bal tutanı barmaq yalar. İt hürər, karvan keçər. Yaxud: El gücü Çay nədir Sel gücü Say nədir? və s. (18, 48). Göründüyü kimi, müəllif müvafiq hecaları süni surətdə uzadaraq, əruz vəzninə məxsus melodik intonasiya ilə oxuyaraq bu nəticəyə gəlir. Belə çıxır ki, bizim danışığımızın hər kəlməsi əruz vəznindədir?! Əgər S.Əliyev şifahi xalq şeiri və atalar sözlərimizdə əruz vəzni axtarırsa, onda onun fikrincə, klassik ədəbiyyatda heca vəzni axtarmaq əlçatmaz bir zirvədir. Halbuki, nəinki şifahi xalq şeirimizdə, hətta klassik dövr yazılı ədəbiyyatımızda da heca vəznində yazılmış nümunələrə rast gəlmək mümkündür. Bu ondan irəli gəlir ki, tədqiqatçı müəyyən problemi araşdırarkən o dərəcədə aludəçiliyə yol verir ki, bütün nümunələrdə o problemin əlamətlərini axtarmağa çalışır və bu da bəzən səhv nəticələrə gətirib çıxarır. Bəlkə də S.Əliyev bu “uyğunluğu” əruzun hecaya yaxınlaşması kimi izah etsəydi, daha doğru söyləmiş olardı. Axı, dünyanın bir sıra görkəmli alimləri əruz vəzninin sonralar türk şeirinə tətbiq olunduğunu qeyd edirlər. Bu baxımdan T.Kovalskinin fikirləri maraq doğurur: “Nə qədər ki, müsə-lman ədəbiyyatlarının tədqiqatçıları türk şeirinin özmənşəliyini lazımınca quymətləndirmirlər, təəccüblü deyildir ki, indiyə qədər məsələnin əksinə qoyuluşu – yəni türk şeirinin ərəb və fars şeirinə mövcud təsiri haqqında biz heç nə bilmirik” (19, 154). T.Kovalskiyə görə, IX əsrə qədər ərəb ədəbiyyatında rübai olmayıb. O da məlumdur ki, mənşəyinə görə əruz ərəblərə, rübai isə farslara məxsusdur. T.Kovalskinin fikrincə, farslarla türklərin ərazi ba-xımından bir-biriləri ilə təmasda olması nəticəsində 11 hecalı, 4 misralı qə-dim türk şeiri kvantativ ölçüyə girərək rübai formasını yaratmışdır. Rübai janrını ilk dəfə Azərbaycan türkcəsinə gətirən Q.Bürhanəddin, eyni zamanda, yeni bir forma – tüyuğ formasını yaratmışdır. E.E.Bertelsin dediyi kimi, tüyuğ janrına yalnız türk poeziyasında rast gəlmək olur ki, onu da ilk dəfə Q.Bürhanəddin işlətmişdir (20, 10). Q.Bürhanəddinin yaşadığı dövrdən sonrakı yüzilliklərdə aşıq şeirinin şəkilləri diqqəti daha çox cəlb edir. Artıq gəraylı, qoşma şeir formaları o dövrlərdə yaşamış şairlərin yaradıcılığında açıq-aydın özünü göstərir. İndi isə XIV-XV yüzilliklərdə yaşamış və şeirlərini əsasən farsca yazan, lakin azərbaycanca da şeirləri bizə gəlib çatan Şah Qasım Ənvarın yaradıcılığına nəzər yetirək. Şairin aşağıdakı gəraylı-varsağısı heç də aşıq şeirindən fərqlənmir:
Sabahın olsun mübarək, Çələbi, bizi unutma. Salam ilə can verdik Çələbi, bizi unutma. Aşiq olduğum bilirsən, Canıma cəfa qılırsan, Hali-zarimi sevirsən, Çələbi, bizi unutma. Oda yaxasan xanım sən, Yerə tökəsən qanım sən. Çələbi, dilim, canım sən, Çələbi, bizi unutma (11, 359). Gətirdiyimiz nümunədən də göründüyü kimi, XIV əsrdə aşıq şeiri, xüsusilə qoşma, gəraylı, bayatı şeir şəkilləri geniş yayılmışdır. Toyda-düyündə belə şeirlər sazla oxunurdu. Ş.Q.Ənvar da bu formalara müraciət etmişdir. Bu gəraylı ilə, “Koroğlu” dastanındakı “Həmzənin Qıratı aparması” qolundakı gəraylıya nəzər salsaq, hər ikisinin oxşarlığı göz qabağındadır: Canım Həmzə, gözüm Həmzə, Həmzə, incitmə Qıratı! Budu sənə sözüm Həmzə, Həmzə, incitmə Qıratı! Qıratdı mənim dirəyim, Əriyər, qalmaz ürəyim. Sən olasan duz çörəyim, Həmzə, incitmə Qıratı! (21, 136). Şair şeirlərinin əksər hissəsini farsca yazmasına baxmayaraq, o dövrün populyar şeir formasına – aşıq yaradıcılığına da biganə qalmamışdır. Elə bu və bu tipli şeirlər də o dövr aşıq yaradıcılığı haqqında çox şey deyir. Bəlkə də Q.Ənvarın gəraylısı öz dövründə aşıq məclislərində ən çox oxunan şeirlərdən olmuşdur. Yüklə 1,46 Mb. Dostları ilə paylaş:
|