D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

33
ya müsbət, ya da mənfi anlamda götürülür. 
Bu, insanın özünün daxilində iki əks qütblü keyfiyyətləri daşıma-
sı ilə əlaqələndirilir. Müqəddəs rəqəmlərin geniş yayılmış yozumla-
rını Azərbaycan xalqının mifoloji görüşləri əsasında ümumiləşdirən-
də maraqlı mənzərəylə rastlaşırıq.
Bir. Təkallahlı din sistemlərinə aid mifik dünya modellərində bir 
qayda olaraq vahid təkcə əsas, birinci element deyil, ümumiyyətlə, 
tamlıq, kamillik anlamında götürülür. Kainatın özünü də bütöv halda 
qəbul edib birlə işarələyirdilər. Hər şey birdən ayrılır və bütün fəa-
liyyəti boyu onun təsir dairəsindən çıxa bilmir. Bu səbəbdən də çox 
RƏQƏMLƏR
SAKRAL 
 FUNKSİYASI
ASTRAL
MÖVQEYİ
ATƏŞPƏRƏST-
LƏRDƏ
PİFAQORÇU-
LARDA
FƏLSƏFİ 
MƏZMUNU
1
2
3
4
5
6
BİR
Allah-Yaradıcı
Günəş - yaradan, 
kişi, işıq, od
Ruh və canlılıq
Yaradıcı güc / Ağıl
İradə
İKİ
İkili dünya 
(Yuxarı-Aşağı, 
Yerüstü-Yeraltı)
Ay - qaranlıq, 
soyuqluq, dağıdan, 
qadın
Ən böyük ədalət
Kişi və qadın 
başlanğıcı – doğuş 
/ güc
Bilik
ÜÇ
A) Dünyanın 
üçqatı (göy, 
yerüstü, yeraltı);
B) zamanın üç 
aspekti (keçmiş, 
indi, gələcək)
Yupiter - ucalıq, 
böyüklük
Bütövlük
Yaradıcının üçlüyü – 
özü və iki həyat verici 
başlanğıc / Səadət
Nikah (ailə, 
kollektiv)
DÖRD
A) Ünsürlər 
(su, od, torpaq, 
hava) və
B) istiqamət 
(şərq, qərb, 
şimal, cənub)
Uran - ağlın, 
müdrikliyin yayıcısı
Ucalıq, 
yüksəklik
Bütövləşmə, tamlaşma
Fəaliyyət
BEŞ
Yer üzünün 
dörd istiqaməti 
+  dünyanın 
mərkəzi
Merkuri - 
hakimiyyət, sərvət
Ölümsüzlük, 
əbədilik
Təbiətdən keçən işıq 
və keyfiyyətlər
İnanc
ALTI
A) Yerlə göyün 
vəhdəti, yaxud 
iki üçlüyün 
birliyi (Gün, Ay, 
Ulduz – Göy, 
Dağ, Dəniz).
B) İnsanlığın 
yarandığı gün
Venera - 
məhəbbətin 
və gözəlliyin 
qoruyucusu
Hakimiyyət
Ruh, canlılıq
Şəhvət və nəfs
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya

---

34
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
hallarda bir rəqəmi ehtiyatla dilə gətirilirdi. Birdən (Allahdan) bəhs 
açmağa bir növ yasaq qoyulmuşdu. Qədim yazılı mənbələrdə ondan 
sakral vasitə kimi nadir hallarda da olsa, istifadə edilirdi. 
Məsələn,  Nizami,  ümumiyyətlə,  dövründə  fəaliyyət  göstərən 
inancları rəqəmlərlə işarələyib şərh edirdi: 
Üçlükdən vaz keç, çünki bu boş təsəvvürdür, 
İkilikdən də keç ki, bu, ikipərəstlikdir [ikiallahlılıq].  
Kişi kimi birlik sapından yapış, 
İkiliyi at, üçlüyü isə birə çevir. 
Sən o üçün üçlüyündən canını qurtarmayınca, 
Vəhdət topunu [kosunu] göylərə ucalda bilməzsən. 
 
 
 
 
 
 
[14, 49]. 
Bu mətnin heç yerində bəhs açılan inanc sistemlərinin – islam, 
xristianlıq və atəşpərəstliyin adı çəkilmir, əvvəldən axıradək həmin 
dinlərə məxsus xüsusiyyətlər müvafiq rəqəmlərə şamil edilir. R.Əli-
yev şairin poemasına yazdığı şərhdə bildirir ki, «Vahid, yəni yeganə 
Allahdır. Üçlük – xristianlıqdır, onun inamını üç allah təşkil edir: ata 
tanrı, oğul tanrı İsus Xristos (İsa) və ana (Məryəm). İkilik (dualizm) 
– atəşpərəstliyin əsasını təşkil edir. Onlar dini təbliğ edir ki, allah 
ikidir: işıq, nur tanrısı – Ahur-Məzd (Hörmüzd) və qaranlıq, fəsad 
tanrısı Anhro-Manyu (Əhriman)» [8, 304]. 
Adi  danışıqda  və  folklor  ənənəsində  «bir»  rəqəmi Yaradıcının 
əlaməti sayılır və iki şəkildə təzahür edirdi: a) «Bir» çox hallarda 
Allah  kəlməsi  ilə  yanaşı  işlənirdi.  Səcdə  və  ehtiram  göstəriləndə 
«Bir olan tanrı...» qənaəti dildən düşmür. Eləcə də imkanlılardan pay 
umulanda «Bir olan Allah eşqinə! Yardım əlini uzat!» - deyilir. Kim-
sə başqasına güc tətbiq edəndə yenə «Bir olan Allah eşqinə...» - yal-
varışı köməyə çatırdı. b) «Bir» rəqəmi müstəqil işlənir və ayrılıqda 
sakrallıq xüsusiyyətini özündə əks etdirir: «Bir bölünməzdir» məsəli 
və  «Birin  gücü  çoxun  birliyindədir»  atalar  sözünün  ilkin  mifoloji 

---

35
məna tutumu Allahın təkliyinə əsaslanır.
Düşüncədə belə bir qənaət formalaşmışdır ki, «Allah var, ancaq 
gözə görünməzdir». Bu, hal-hazırda islam inancının dünyabaxışını 
əks etdirsə də, kökü çox dərin qatlara gedib çıxır. Diqqət yetirsək 
görərik ki, arxaik söyləmələrin və nağılların ilk cümləsində özünə 
yer alan «biri var imiş, biri yox imiş» təsviri ilk baxışda söz oyununu 
xatırlatsa da, bütün olmuşların əzəlini nişan verir və əslində iki mü-
lahizəni çatdırmaq məqsədi daşıyır: birincisi, «bir var!» və ikincisi, 
«bir yoxdur». Təbiidir ki, ibtidai görüşlərdə var olmaq – mövcudluq, 
daimilik, əbədilik demək idi, yoxluq isə gözəgörünməməzlik kimi 
anlaşılırdı (bu gün də elə anlaşılır) və hər ikisi birləşəndə ancaq yara-
dıcılara (qamçılıqda ruhlara, islamda Allaha) xas xüsusiyyət sayılır-
dı. Allahın əsas nişanələrindən biri məhz «yoxdan var olmaq», yəni 
heç nə yaranmamışdan qabaq da var olmaq idi. O da təsadüfi deyildir 
ki, nağıllarda «bir var, bir yoxdu» («biri varmış, biri yoxmuş») qə-
naətindən sonra «Allahdan başqa heç kəs yox idi» təsdiqi gəlir.
İki ilə xeyirlə şər, işıqla qaranlıq yaxşı ilə pis qoşalaşır və dün-
yanın əkslikləri doğulur. Lakin sakral rəqəmlərin mənşəyini öyrənən 
tədqiqatçılar çoxsaylı mülahizələri ümumiləşdirib belə qənaətə gəlir-
lər ki, bir sıra faktları təsdiqləyən amillər istisna edilsə, irəli sürülən 
mülahizələrdə bəzi sayların yaranma səbəbi tam açıqlanmır. Guya 
«iki», «dörd», «altı», «səkkiz» və s. rəqəmlərin müqəddəsləşdiril-
məsinin kökü qaranlıq, izahsız qalır. Onlar «Bəs bu sayların daşıdığı 
simvolik mənanın mənbəyini necə tapmalıyıq?» - sualını verməklə 
fikirləri dolaşığa salırlar. Unudurlar ki, bir sıra mədəni ənənələrdə, 
o cümlədən Azərbaycan folklorunda həmin rəqəmlər, xüsusilə «iki» 
«üç» və «yeddi»dən az rol oynamır. 
Duallaşan (qoşalaşan) -  «iki», «dörd», «altı», «səkkiz» rəqəmlə-
ri öz daxilində «əkizliyi» və əksliyi daşımaqla əslində qeyri-adiliyin 
mənbəyinə çevrilir. Təbiətdəki əks qarşılaşmalar - «gecə-gündüz», 
«işıq-qaranlıq»,  «isti-soyuq»,  «od-su»,  «ölüm-həyat»  və  s.  «iki»li 
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya

---