Daş yuxular 1 Әkrәm Әylisli Daş yuxular

DAŞ YUXULAR 
73
hәyәtinә  gәlir vә sanki durduğu yerdә  ağlını itirir, 
mәbәdin başına dәli kimi dolanmaqdan yorulmur, daşı-
divarı öpüb xaç çevirirdi. Nәhayәt, qoca Haykanuş qarı 
yaxınlaşıb qapının önündә dayanır, divardakı  Әylis 
müsәlmanlarının "başı çalmalı, әli uşaqlı" dediyi qadın vә 
uşaq divar rәsminin önündә bir neçә dәfә xaç çәkirdi. 
Saday Haykanuşun Erevanda yaşayan oğlu Joranı bir 
neçә dәfә Әylisdә görmüşdü. Joranın qızı Lüsik Erevandan 
Әylisә gәlәndә Sadayın on bir-on iki yaşı olardı. 
Onlar eyni sinifdә oxuyan, biri - birindәn 
aralanmayan üç dost idilәr - Sarı Saday, Bomba Babaş vә 
Cambul Camal. Biçilmiş zәmi yerindәn başaq topalamağa 
birgә gedirdilәr. Dağlara dırmaşıb qayalar, daşlar 
arasından quş yumurtası  yığırdılar. Mәktәbdә  dәrs 
olmayanda, başağa getmәyәndә, küçәdә  aşıq-aşıq 
oynamaqdan bezib yorulanda, özlәrini kilsәnin hәyәtinә 
salırdılar. Vә su çәkib ağırlaşmış çay daşları ilә Daş 
kilsәnin hәyәtindәki abidәlәrin qulağını qoparmaq, 
burnunu sındırmaq üçün dәridәn - qabıqdan çıxırdılar. 
Divarlara yapışdırılan xaçları qopardırdılar. Vuqarıdın 
hündür damına qalxıb oradan kәndi fitә basırdılar. Vәng 
kilsәsinin hәyәtinә  tәpilib Mirәli kişinin  әkdiyi lobya, 
noxud, qarğıdalı  vә  rәngbәrәng güllәri heyvan kimi 
yoluşdurur, әzib tökürdülәr. Çay yatağından tapıb hәmişә 
ciblәrindә  gәzdirdiklәri bıçaq kimi iti tinli çalpara daşlarla 
kilsәnin divarlarına ad yazırdılar: "Sarı Saday, Bomba 
Balaş, Cambul Camal". 
Sarışın saçlar Sadaygildә  nәsillikcәdi. Balaş, Bonba 
lәqәbini tәkәbbürlü xasiyyәtinә, diribaşlığına, sağlamlığına 

---

DAŞ YUXULAR 
74
vә güclü olmağına görә qazanmışdı. Camalın Cambul adı 
almağının isә mәxsusi, olduqca kәdәrli tarixçәsi vardı. 
O, müharibәdәn irәli doğulub, iki yaşına çatanda 
onları atalarından ayrı salan dava düşüb ortalığa. Ancaq 
dava bitәndәn üç-dörd il sonra xәbәr çıxıb ki, bәs Camalın 
atası Sümük Sәfi sağdı. Arvadı Dilruba Sәfidәn belә 
mәzmunda bir mәktub alıb, bәs o ölmәyib sağ-salamatdır 
vә hal-hazırda Qazaxstanın Cambul vilayәtindә yaşayır. 
Yazıb ki, orda ikinci dәfә evlәnib, hәtta bir oğlu da 
dünyaya gәlib. Sonra yazıb, bir daha Әylisә ayaq 
basmayacaq,  әgәr oğlu Camalın meyli çәkirsә atasının 
yanına - Cambul şәhәrinә gәlә bilәr. 
Belә  dәhşәtli mәktubdan sonra günlәrin birindә 
Camalın nәnәsi  Әzranın qışqırığı bütün kәndi yuxudan 
durğuzdu. Sәbәb dә bu idi ki, qızı Dilruba bir şüşә nefti 
tәpәsinә әmdәrib özünü odlamaq istәmişdi. 
Bu hadisәdәn sonra Camalın anası heç cür özünә 
gәlә bilmәdi. Yemәdi, içmәdi, gecәlәr yuxusu әrşә çәkildi, 
әli işә - gücә yatmadı, ev-eşik tamam yadından çıxdı. 
Sonda başına hava gәldi, gecәlәr dişi canavar kimi 
dağların, tәpәlәrin arasında dolaşıb  әrini axtardı ki, onu 
tapıb cәzalandırsın. Amma Cambulun yolunu tanımır, ora 
nә tәhәr getmәyi dәrk edә bilmirdi... 
Camalın anasının cәsәdini Әylisdәn otuz-qırx kilometr 
aralıda daş yola sәrilmiş tapdılar. Bu sarsaq adın Camala 
qoşulmağının tarixcәsi belәdir. Saday Bakıya gedәndәn 
sonra Camal demәk olar ki, hәr gün onun yadına düşürdü 
vә  hәr dәfә  dә Camal gözünün qabağına gәlәndә  Vәng 
kilsәsini, onun hündür gilәnar ağacları sıralanan hәyәtini, 
beli daim şalla sarınmış Haykanuş qarını xatırlayırdı, 

---

DAŞ YUXULAR 
75
hәmәn o Haykanuşun paltarının qolunu dirsәkdәn yuxarı 
çirmәlәyib ağlamaqdan özünü zorla saxlayan Camalın 
başını yaxşı-yaxşı sabunlayıb yuduğunu gözünün qabağına 
gәtirirdi. 
O sәhәr ikisi dә kilsә  hәyәtindәki uca gilas ağacına 
dırmaşmışdı. Havalar çoxdan istilәnmişdi. Amma Camal 
bütün qışı sinifindә arxa partada başı kepkalı oturmuşdu 
vә o bütün qışı başına keçirdiyi o kepkanı  hәlә  dә 
soyunmamışdı. Sinif rәhbәri Muleyli müәllimә  dәrs ili 
başlanandan ta yay tәtilinin axır günlәrinә  qәdәr dәrs 
saatlarının  әsas hissәsini mәhz bu kepkanın müzakirә  vә 
tәhlilinә  hәsr edirdi. Heç elә bil ötәn qış  Әzra nәnәnin 
gözlәrinin tutulduğunundan, anasının ölümündәn sonra 
bir Allah bәndәsinin eyninә gәlmәyib ki, Camalın başı nә 
müdddәtdәn bәri yuyulmayıb. Heç demә, bu kәnddә  әn 
yaxşı insan Haykanuş qarı imiş. Heç demә, Haykanuş 
Cambul Camalın hәmәn sәhәr kilsәnin hәyәtinә 
gәlәcәyindәn xәbәr tutubmuş. Uşaqlar hәlә  ağacın 
başında olanda, o gilasın altında ocaq çatır, yekә mis 
tiyanda su qızdırır, evdәn mәhrәba, sabun, dolça ( su 
tökmәk üçün ) bir dә lap axırda Camalın başına sürtmәk 
üçün yarımletirlik bankada qır rәngindә qara mәhlul 
tәdarükü görür. 
Haykanuş  qәfil Camalın kepkasını dartıb çıxaranda 
Babaş  nә  tәhәr iyrәnirsә, bayaqdan qarnına doldurduğu 
gilasın elliyini qusur, Saday baxa bilmir, gözünü yumub 
üzünü o yana çevirir. Haykanuş vaysına-vaysına "Vay" 
deyib başını tutur. Camalın Başında bit qarışqa yuvasının 
ağzı kimi qaynaşırmış. Haykanuş Camalı ocaq başında, 
hamar çay daşının üstündә otuzdurur. Saday dolçanı isti 

---

DAŞ YUXULAR 
76
su ilә doldurub Camalın başına tökür, qarı bitli başı 
sabunlayıb dәridәn qan çıxanacan tükün dibini dırnaqlayır, 
kir-pasağı tökür, sonra dönә-dönә sabunlayıb asta, yanıqlı 
sәslә: - Әziz balam. Yazıq uşaq. Yetim balam! - deyir. 
İndi, Bakının xәstәxana çarpayısında huşsuz halda 
döşәnib qalan Saday Sadıqlı bu sәsi o qәdәr qәqiq, o 
qәdәr yaxından eşidirdi ki, o sәs nә yuxuydu, nә  xәyal, 
sanki Haykanuş indinin indisindә palatada, onun lap 
böyründәydi. Haykanuş qarı Camalın başını dönә-dönә 
yuyandan, dәrman sürtüb üstündәn cuna ilә sarıyandan 
sonra evlәrindәn çıxıb kilsәnin hәyәtindә dolaşan 
qadınların sәsini dә Saday Sadıqlı apaydın, olduğu kimi 
eşidirdi. 
- Özümüzü müsәlman bilirik, amma uşağın başını 
yumaq ağlımıza gәlmәyib. 
- Nә olsun müsәlman deyil, amma uşağın başını 
yudu, adam balasıdı dә, göydәn düşmәyib ha, o da bizim 
kәnddәndi. 
- Allah sәnә yaman gün göstәrmәsin, Haykanuş bacı. 
Sәn müsәlmandan yaxşısan. 
- Kim yetimin başını yumaq istәmәz? Amma biz 
hardan bilәk ki, uşağı bit basıb? 
- Biz dә deyirik niyә bu gәdә papağı başından 
çıxarmır. Yazıq bitә görә yayın istisindә papağını 
çıxarmağa xәcalәt çәkirmiş. 
- Allah sәnin Erevandakı o bir balanı saxlasın, 
Haykanuş. Sәn bizim Әylisdә әn ifallı qadınsan. 
- Nә olsun ki, ermәnisәn, Haykanuş, sәn Allah 
adamısan... 

---