Daş yuxular 1 Әkrәm Әylisli Daş yuxular

DAŞ YUXULAR 
69
- Qızın necәdi? Deyirlәr diş  hәkimi olacaq? Olsun, 
olsun. Allah qorusun onu. Sәnin kimi doktorun mәnә  nә 
xeyiri? Bәlkә qızına deyәsәn ağzıma diş sala - Zöhrә arvad 
dişsiz, batıq ağzını sığallayıb dedi. 
Doktor Abasәliyevin  әhvalı yavaş-yavaş düzәlirdi. 
Soruşdu: 
- Bәs yazıq Xankişinin başına harda daş saldın? O 
dünyaya göndәrmisәn deyәsәn? 
- Xankişini görüm yazıq ilan vursun, Zülfü! Köpәk 
oğlu mәnnәn yaşadı ki? Üç il sığalladı, gecә-gündüz kefini 
çәkdi. Sonra da oğru pişik kimi sivişib çıxdı aradan. Görün 
nә deyirdi: mәnә  qısır arvad lazım deyil. Çaqqal oğlu 
mәndәn aralanandan sonra, iki kәrә evlәndi - hanı, züryәti 
olmadı. Axırı başa düşdü ki, tәqsir mәndә deyil, özü 
törәdә bilmir. - Zöhrә arvad yumşaqca doktor 
Abasәliyevin çiyninә toxundu. -Tifağın dağılmasın, 
neylәyәk, sәn dә mәni saymadın, gedib şәhәrli qızı tapdın. 
Hazırcavablığı ilә tanınan doktor Abasәliyev nәsә bu 
dәfә özünü itirәn kimi oldu, möhkәm qızardı, düşdüyü 
vәziyyәtdәn tez çıxmaq üçün dәrhal söhbәti dәyişdi: 
- Deyәsәn, göyçәk bacılığın da sәndәn aralaşıb. Bu 
limonlar mәnә dәhşәtli dәrәcәdә tanış gәlir. 
-  Әlbәtdә, onun limonlarıdı. Haykanuşdan savayı bu 
kәnddә kimin belә limonları ola bilәr? - Zöhrә arvad 
stakanlara çay süzә-süzә dedi. - Hә doktor, Haykanuş 
ötәn payız yıryığış elәyib getdi. Erevana, oğlu Joranın 
yanına getdi. Bәlkә dә özündәn olsaydı, qalardı. Jora tәkid 
elәdi. Çıxıb gedәndә  nә hala düşdüyünü gәrәk özün 
görәydin. Hәyәtdәn, evdәn heç cür qopmaq istәmirdi. 
Ağacların başına dәli kimi dolanırdı. Artırmanın surahısını 

---

DAŞ YUXULAR 
70
qucaqlayıb öpürdü. Lap çıxa-çıxda gәlib durdu burda, 
limon ağaclarının önündә, hönkürdü, elә bil qoyub getdiyi 
yeddi limon ağacı deyildi, yeddi körpә balasıydı. Belә, o 
vaxtdan bәri yeddi ildi qapı-bacaya mәn baxıram. Bu il 
limon yaxşı  gәtirib, bir iri vedrә  yığıb özünә göndәrdim. 
Bizimkilәr il boyu Erevana mal dalınca gedib-gәlirlәr, 
verdim onlar apardılar - Zöhrә arvad işıldayan yarpaqlar 
arasından bir cüt limon üzüb kәtilin üstünә qoydu. 
- Götürün, bu da sizin payınız, hәrәnizә biri düşür. 
Evdә çayla içәrsiz. Sizin kimi әziz qonaqlar üçün hәr 
ağacın üstündә üç-dörd dәnә saxlayıram. 
Çayın sәbәbinә yorğunluğu canından çıxan doktor 
Abasәliyev limon ağaclarını süzüb qәmli halda 
gülümsündü. Sonra isә söhbәti davam etdirmәk xatirinә 
sual verdi: 
- Nә yaxşı Haykanuş sәni Erevana qonaq çağırmır? 
- Çağırır, niyә çağırmır. Dәfәlәrlә Erevan bazarında 
alver elәyәn әylislilәrdәn xәbәr göndәrib ki, bacıma deyin, 
gәlsin, on-on beş gün qonağım olsun. - Zöhrә arvad gülüb 
doktora göz vurdu. - Hә, necә bilirsәn? Bәlkә gedim olan 
müsәlmanlığımı da qoca yaşımda ermәninin xarabasında 
qoyub gәlim? 
- Nә tәhәr belә deyirsәn ey, onsuz da içindә olduğun 
ev ermәni evidi dә... 
- Sәn bu qoca dәcәlxataya fikir ver. - Zöhrә arvad 
ucadan Sadaya sәslәndi. - Dәli hәkimindә  ağıl hardan 
olsun? - dedi vә doktora yarıciddi, yarızarafat barmaq 
silkәlәdi. - Bu evi atam Mәşәdiәli on beş  qızıl tümәnә 
Samveldәn - Arutyun dayıdan alıb. Guya bilmirsәn... 
- Bilirәm. Mәn o mәnada demәdim. 

---

DAŞ YUXULAR 
71
- Atamın qarasına danışsan, mәn sәndәn incimәrәm. 
Sәni and verirәm Allaha, Zülfü, o cәllad Mәmmәdağanın 
adını bir dә heç harda dilinә  gәtirmә. Onun becins 
törәmәlәri özündәn dә betәrdi. Cingöz Şabanı deyirәm, 
Zülfü. Deyirlәr, sәni dә incidib. Ondan aralı dur, bu 
tayfadan nә әmәl desәn gözlәmәk olar. 
- Sәn hardan eşitmisәn mәni incitdiyini? - O, sonsuz 
heyrәtlә soruşdu, hiss olunurdu ki, әsәblәşib. 
- Bu kәntdә heç nәyi ört-basdır elәmәk olmaz. O gün 
bulağın başında arvadlar xısınlaşırdılar. Deyir, hardansa 
qoca-qaltax tısbağa tapıb, hasardan tulayıb sizin hәyәtә, 
deyir tısbağanın çanağına yazıb yağışdırıblar ki, "Bu 
mәnәm, keşiş  Mıkrtç, ermәni casusu Zülfü Abasәliyevin 
doğmaca qardaşı". 
Zәhra arvad doktorun hirsdәn bozardığını görüb 
susdu. Saday qәssab Mәmmәdağanın oğlu, keşiş Mıkrtçın 
qızını öldürәn, heç bir әclafla müqayisә olunmayacaq 
dәrәcәdә alçaq adam olan Cingöz Şabanı çoxdan tanısa 
da tısbağa  әhvalatını birinci dәfә  eşidirdi. Sadaydan beş-
altı yaş böyük olan Cingöz Şaban, o Şaban idi ki, bir 
vaxtlar on-on bir yaşı vardı, cibindә  qәssab bıçağı, 
çiynindә ov tüfәngi gәzdirirdi. Bax elә o tüfәnglә Şaban o 
yaz, Allah bilir hardan Әylisә - Daş kilsәnin hәyәtinә tәzib 
gәlәn babbalaca, qara, qәşәng tülkü balasına atәş açıb 
onu qanına qәltan elәmişdi. O vәdә Sadayın dörd, ya beş 
yaşı var idi. Bununla belә, o gecә baş verәn hәmәn 
hadisәni ömrü boyu unutmadı, hәtta dәfәlәrlә yuxusunda 
tәkrar sәslәnәn güllә sәsinә diksinib ayıldı. Qәtlә yetirilәn 
tülkü balasının hasara bulaşan qanını qar-yağış çoxdan 
yuyub aparmışdı, amma Sadayın yaddaşında qıpqırmızı 

---

DAŞ YUXULAR 
72
qan lәkәsi o hasarın üstündә qiyamәtәcәn qızarıb qaldı, 
heç zaman pozulmadı. 
İndi dә,  şübhәsiz, davakar Şaban hasardan atılan 
üstü yazılı  tısbağa barәdә  Әylisә  şәxsәn özü xәbәr 
buraxmışdı. 
Haykanuş Sadayın tez-tez rastlaşdığı, az-çox 
yaxından tanıdığı iki qadın ermәnidәn biri idi. Әylisdә 
başqa ermәnilәr dә vardı. Ancaq onlar azәrbaycanlılardan 
heç fәrqlәnmirdilәr, elә buna görә  dә Sadayın yadında 
qalmayıblar. 
Sadayın Bakıdan tәtilә getdiyi ilk yayda Haykanuş 
hәlә  Әylisdә yaşayırdı. Dәrddәn vә daim torpaqda 
işlәmәdәn yumaq kimi bükülsә  dә  hәlә ki, tәsәrrüfatını 
idarә elәmәk gücündә idi. 
Hәyәtinin arxın yanındakı balaca әkin yerini öz әllәri 
ilә qazır, kәrkilәyib yumuşaldır, özü üçün lobya, kartof, 
xiyar, pomidor, göy-göyәrti  әkirdi.  Әylisdә  hәr evә pay 
çatan limon ağaclarına da özü baxırdı. Qadın Erevana, 
doğma oğlu Joraya armud, şaftalı, qax (meyvә qrusu), 
sucuq ( içinә qoz doldurulmuş meyvә lülәsi) göndәrirdi. 
Digәr ermәnilәr kimi o da müqәddәs günlәrdә bütün 
vaxtını  Vәng kilsәsindә keçirir, saatlarla xaçın altında 
dayanıb dua edirdi. İşdәn-gücdәn yorulanda darvazanın 
ağzında oturub yaxın qonşularla, tәbii ki, hәm dә  Zәhra 
arvadla dәrdlәşirdi. 
Haykanuşun evi Vәng kilsәsindәn xeyli aralıda, çayın 
çökәyindә, kәndin müsәlmanlar yaşayan hissәsindә idi. 
Yolun uzaqlığına baxmayaraq kilsәni qeyd-şәrtsiz 
Haykanuşun ikinci evi saymaq daha doğru olardı. Hәr gün 
möhtәşәm, topdağıtmaz darvazadan çıxıb kilsәnin 

---