Daş yuxular 1 Әkrәm Әylisli Daş yuxular

DAŞ YUXULAR 
65
Ermәnilәrin mal-mülkünә çoxdan göz dikәn qatillәr tamah 
ucbatından әllәrini qana batırdılar. 
 
Doktor Abasәliyev Nubar arvadın söhbәtinә elә qulaq 
asırdı ki, bütün bunları guya ömründә birinci dәfә eşidirdi. 
Halbuki, bir neçә gün öncә o özü hәr seyi әn xırda 
detallarına qәdәr Sadaya söylәmişdi. 
Nubar arvad Әylisin ahıl sakinlәrindәn idi. Eyni 
zamanda  Әylis ermәnilәrinin doğranıb qәtlә yetirilmәyini 
görәn orta yaşlı insanlar da az deyildi. O qәtliyamı öz 
insanlığına vә insanlara münasibәtinә görә  hәrә bir 
şәkildә danışırdı. Amma şahidlәrin heç biri hәqiqәti 
gizlәmәk fikirindә deyildi. Müxtәlif adamların dediklәri 
sonda eyni faktı tәkrar tәsdiqlәyirdi. İş nә tәhәr olub, nә 
tәhәr başlayıb, necә sona çatıb, bu mәsәlәdә demәk olar 
ki, bütün adamların fikirlәri üst-üstә düşürdü. 
Әhvalat belә olub: Әylisin ermәni  әhalisinin nәinki 
gözlәmәdiyi, ümumiyyәtlә ağıllarına belә gәlmәdiyi halda, 
Әdif bәy başda olmaqla 30-40 türk atlısı bütün evlәrin 
qapısını döyür, ermәniyә  dә, müsәlmana da bildirir ki, 
bәs, barışıq olacaq, bu sәbәbdәn hamı  yığışsın filan 
ermәninin hәyәtinә. Camaat deyilәn yerә  yığışır, türk 
әsgәrlәri müsәlman vә ermәnilәri ayırıb hәr topanı hәyәtin 
ayrı  tәrәfindә  sıraya düzür. Qәfil hardansa әmr eşidilir: 
"Atәş". Dörd bir tәrәfdәn hәyәtә cuman türk әsgәrlәri 
ermәnilәri güllәboran elәyirlәr. Çoxu yerindәcә  qәtlә 
yetirilir, yaralananların, nәfәsi üstündә olanların başını ya 
xәncәrlә başını üzürlәr, ya da birbәbir süngüdәn keçirirlәr. 
Qırdıqların elә  hәyәtdә, bağçada xәndәk qazıb üstünü 
torpaqlayırlar. Tövlәdә, evdә gizlәnәn ermәnilәri isә elә 

---

DAŞ YUXULAR 
66
oradaca od vurub diri-diri yandırırlar. Hәmin dәhşәtli gün 
evdәn bayıra çıxmağa ürәk elәmәyәn müsәlman arvadları 
sonralar xatırlayırdılar: "Bir hәftә arxlardan qırmızı qan 
axdı". "Әdif bәy qarğa kimi qara atın üstündә oturmuşdu, 
"Atәş" deyib bağırdı, atını qamçılaya-qamçılaya çapıb 
getdi. Elә o dәqiqә dә güllә yağış kimi yağdı. Elә bil göy 
guruldadı, havanı bomboz toz-duman bürüdü. Elә dәhşәtli 
hay-hәşir qalxdı ki, dünya yaranandan elә bir şey 
görülmәyib. Hәyәtlәrdә itlәr hürüşmәyә başladı, 
ağaclardan sığırçınlar çığırışıb uçdu. Perikmiş qarğalar, 
göyәrçinlәr bir göz qırpımında kәnddәn qeybә  çәkilib 
dağlara sığındı. Sanki cәhәnnәmin ağzı aralanmışdı. 
Günәş göy üzündәn yerә düşüb çilik-çilik olmuşdu. 
Saday Sadıqlı, indiyәcәn  Әylisdә baş verәn qәtliyam 
barәdә sakit, dәhşәtә  gәlmәdәn danışan adam 
görmәmişdi. Sadayın yaddaşı balaca vәtәnindә baş verәn 
qanlı tarixçәnin bir parçasıydı. 
Doktor Abasәliyevlә tanışlıqdan sonra artist, abadlığı, 
heyrәtamiz tәmizliyi, sahmanlı küçәlәri ilә "balaca Paris", 
yaxud "balaca İstanbul" adlanan Әylisin - bu yığcam 
coğrafi  әrazinin  әsil qiymәtini sözün tam mәnasında 
anladı. Yalnız bundan sonra Allaha bütün varlığı ilә inanan 
insanların ağılı  vә  zәhmәti sayәsindә yaranan zәngin 
mәdәniyyәtin,  әvәzsiz irsin mahiyyәtini dә anlamağa 
başladı. 
Doktor Abasәliyev, onun öz ifadәsi ilә desәk, sadәcә 
Әylisin "fanatı" deyil, eyni zamanda bu yerlәrin tarixçisi, 
pisxoloqu, yeri gәlsә lap filosofu idi. Saday Sadıqlı ilk dәfә 
doktor Abasәliyevdәn eşitmişdi ki, möhtәşәm rahib Mosop 
Maştos bax elә bu Әylisdә ermәni  әlifbası  tәrtib elәyib, 

---

DAŞ YUXULAR 
67
görkәmli yazıçı Ratfi vaxtilә  kәnd mәktәbindә balalara 
dәrs verib..." 
Cavan oğlan,  Әylis  İlahi yerdir! - doktor Abasәliyev 
dәfәlәrlә Saday Sadıqlıya tәntәnәli şәkildә bәyan elәmişdi 
- Biz onun başına açdığımız oyunlar ucbatından qiyamәt 
günü Allah qarşısında cavab vermәli olacağıq. 
Doktor Abasәliyevin dediyinә görә 1919 - cu ildә 
qırğınından canını qurtaran bir ermәni qadın Fransada 
Aqulis, yәni  Әylis adlı yenigül növü görüb. Tiblisidә 
yaşayan qadın rәssam Qayana Xaçaturyan ömrünün 
sәrasәr 9-10 ilini yalnız Әylis kilsәlәrinin rәsmini çәkmәyә 
sәrf elәyib. Bir sözlә, doktor Abasәliyevin dediyindәn belә 
çıxır ki, "Әylis" Allahın min bir adından biridir. Ola bilsin, 
onun  Әylis sevgisindә ermәni, yaxud müsәlmanın elә bir 
rolu yoxdur. Әksinә, bu inanan bir insanın böyük hәqiqәtә 
özünәmәxsus vә xeyirxah yanaşmasıdır. "Bu Nubar var ha 
, qız vaxtı çox ağıllı olub. Hәmin vaxtlarda İstanbul tәhsilli 
Mirzә Vahabın yanına gedirmiş ki, oxuyub - yazmağı 
öyrәsnin" - Doktor Abasәliyev bu sözlәri deyәndә onlar 
Nubar arvadın evindәn xeyli aralanmışdılar. Deyәsәn, 
Nubar arvadın hәyәtindәn çıxandan sonra hәyacanlı idi. - 
Bәlkә qarının sәmimiyyәtindәn, yaxud ayrı bir sәbәbdәn 
heyrәtlәnmişdi.  Әgәr bir qәdәr sonra Zöhrә arvadla 
görüşmәsәydilәr, yәqin ki, onlar evә elәcә fikri dağınıq, 
dilxor halda qayıdacaqdılar. 
Çox güman, küçәdәn ötüb keçәnlәri görmәk üçün 
darvazanın bir tayını açıq qoyan Zöhrә arvad artirmaya 
qalxan pillәkәnin başında oturub buğlanan çay içirdi. Әl 
qapısından başlamış  hәmin artırmaya qalxan pillәkәnә 
qәdәr hәt tәrәf tәrtәmiz süpürülmüşdü vә  hәyәtә su 

---

DAŞ YUXULAR 
68
sәpilmişdi. Növ-növ güllәr-çikәklәr bitәn uzunsov lәk 
salınmışdı. Hәyәtin ortasında dayaz arxla çay axıb gedirdi. 
Belә qapı saxladığına görә sözün bütün mәnalarında 
Zöhrә arvada sağol düşür. Mәxsusi iri qablarda әkilәn, 
sırayla artırmanın qabağına düzülmüş limon ağaclarına söz 
ola bilmәzdi. 
Dәqiq, bu dibçәk limonlarının  әvvәllәr Haykanuşa 
mәxsus olduğu Sadaya irәlicәdәn mәlum idi. Qәribәsi bu 
idi ki, doktor Abasәliyev dә Haykanuşun Limonlarını o saat 
tanıdı. 
- Bura bax, sәn niyә Haykanuşun limonlarını dartıb 
gәtirmisәn bura? - O, әl qapısından tam içәri adlamamış 
soruşdu. 
- Nәdi? Limonu görәn kimi yaran tәzәlәndi? Hәlә dә 
mәnim kimi gözәlә göz yumursan? 
- Nә qalıb ki, sәnin gözәlliyindәn? Nәyin vardı  tәlәf 
elәmisәn çıxıb gedib, ay mәnim ürәyim Zöhrә! 
Açıq-aydın görünürdü ki, onlar çoxdanın ülfәt 
bağlayıblar vә aralarında zarafat var. 
- Amma sәn, maşallah, konfet kimisәn, - dedi vә 
artırmadan üç köhnә  kәtili gәtirib arxın qırağında limon 
dibçәklәrinin yanına qoydu. Keçin әylәşin. Bu saat sizә әla 
çay verәcәm, indeyski. Bu istidә hardan belә? - Zöhrә 
arvad  әlindәki iki stәkanı  kәtilinin birinin üstünә qoyub, 
elә  ağacdanca qopardığı limonu doğraya-doğraya 
soruşdu: 
- Nә әcәb arvadını gәtirmәmisәn? 
-  İstәmәdi. - Doktor Abasәliyev stakana süzdüyü 
çayın qoxusunu lәzzәtlә sinәsinә çәkdi. - Bir balaca ürәyi 
qaydasında deyil, Zöhrә. Uzaq yola çıxmağa ehtiyat elәyir. 

---