Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci IL tarixli əmri ilə

Şimal Buzlu okeanından Sakit okeana  gedən dəniz  yolunu tədqiq etmək ucun I Pyotr  Vitus Berinqin (1681-

1741) başcılığı ilə Kamcatka ekspedisiyasını təşkil edir.  

Berinqin təşkil olunan ekspedisiyası nəticəsində: Alyaska sahillərinin bir hissəsi, Aleut, Komandor, Muqəddəs 

Lavrentiya adaları kəşf olunur. Şimal Buzlu okeanı (Kolımadan şərqə), Kuril adalarının bir hissəsi, Şimali Yaponiya 

sahil xəttləri başdan başa təsvir olunur və sonralar onun adını daşıyan Berinq boğazı və dənizi kəşf olunur. İlk dəfə 

xəritələrdə  uzunluğu  9  min  km-dən  cox  olan  Arxangelskdən  Cukotkaya  qədər  uzanan  Rusiyanın  butun  şimal 

sahillərinin real şəkli yaranır.  

XVII  əsrin  ortasından  XVIII  əsrin  ortalarına  qədər  olan  Yeni  dovrdə  dunya  və  onun  ayrı-ayrı  hissələrinin 

xəritələri duzəldilməyə başlanır, iri həcmli coğrafi tədqiqatlarla zənginləşir. Bununla belə  hər bir olkədə coğrafiya 

həmin olkənin xususi tələblərinə uyğun inkişaf etdirilirdi.  

Burokrat, muhafizəkar və yarımfeodal Almaniyada idarə sistemini təmin etmək ucun XVIII əsrin başlanğıcında 

sırf inzibatcılıq formasında kameral statistik coğrafiya meydana gəlir. Bu yeni coğrafiya məktəbi sonralar muxtəlif 

kameral, statistika, ticarət coğrafiyası adları altında inkişaf etdi. Bu məktəblər alman dovləti ucun iqtisadi səviyyəni 

gostərən muxtəlif məlumatlar hazırlayırdı. Statistik coğrafiyanın inkişafı ilə bağlı Almaniyada Axenval (1719-1772) 

və Buyuşinq (1724-1793) kimi alimlər yetişir.  

İngiltərədə XVII əsrin axırlarında təbiəti və sosial həyatı ayrı-ayrılıqda oyrənən, yeni əsaslar uzərində qurulmuş 

ideyalar meydana gəlirdi. Bu ideyaların coxu xususilə siyasi iqtisadın atası, ingilis fiziokratı Vilyam Pettiyə (1623-

1687)  məxsus  idi.  Fiziokratlar  kapitalın  ilk  təhlilini  vermiş,  onun  maddi  tərkibini  və  istehsalın  formalarını 

muəyyənləşdirmişlər. Əgər Varenius XVII əsrdə genişlənən dəniz ticarətinin təbii məsələlərini elmi cəhətdən təhlil 

etmişdisə, V.Petti onun iqtisadi tərəfini aydınlaşdırmışdır. Petti əhali artımını nəzərdən kecirmiş və bir əsr kecdikdən 

sonra  Maltusun  soyləyəcəyi  «əhali  artımı  bəşəriyyətin  bədbəxtliyidir»  fikrinə  tamamilə  zidd  olan  muddəa  irəli 

surmuşdur. O belə hesab edirdi ki, əhalinin cox olması varlılıq, əhalinin az olması isə yoxsulluqdur.  

XVIII əsrdə Rusiyada muxtəlif təsərrufat sahələrinin guclu inkişafı başlanmışdır. Yeni-yeni torpaqlar zəbt etmiş 

və  mənimsəmiş  Rusiya  artıq  nəhəng  bir  əraziyə  malik  idi.  Bu  nəhəng  imperiyanın  idarə  olunmasına,  onun  təbii 

ehtiyatlarının  mənimsənilməsinə,  istehsalın  inkişafına,  xarici  və  daxili  əlaqələrin  genişləndirilməsinə  komək  edə 

biləcək coğrafi biliklərə ehtiyacın artması Rusiyada coğrafiyaya aid əsərlər yazılmasına və xəritələr tərtib edilməsinə 

təkan verdi.  

Rus  alimi  V.N.Tatişev  (1686-1750)  coğrafiyanın  məzmununu,  mahiyyətini  təyin  edən  və  onun  vəzifələrini 

gostərən  «Umumi  coğrafiya  və  Rusiyanın  coğrafiyası»  adlı  əsər  yazmışdır.  Əsərdə  gostərilir  ki,  coğrafiya  uc 

hissədən ibarətdir: 1) riyazi coğrafiya, 2) geodeziya və kartoqrafiya, 3) fiziki və siyasi coğrafiya.  

Qərbi  Avropada  coğrafiyanın  əsas  vəzifəsi  dəniz  gəmiciliyinin  və  ticarətin  inkişafına  komək  etmək  idisə, 

Rusiyada  coğrafiyanın  muhum  vəzifəsi  ən  boyuk  quru  hissəsini  tutan  olkənin  zəngin  təbii  ehtiyatlarının 

mənimsənilməsinə, onun ərazisində yeni istehsal sahələrinin yaradılmasına təkan vermək idi.  

Alim gostərirdi ki, fiziki coğrafiyanın vəzifəsi təbiətin fiziki vəziyyətini, təkcə yerin səthini deyil, həm də onun 

tərkibini  və  quruluşunu,  daxili  sularını  oyrənmək,  onlardan  istifadə  yollarını,  kortəbii  proseslərin  qarşısını  almaq 

işlərinin  cox  vacib  və  əhəmiyyətli  olmasını  aydınlaşdırmaqdan  ibarətdir.  Siyasi  coğrafiya  isə  V.N.Tatişevə  gorə, 

boyuk  və  kicik  kəndlərin,  limanların,  olkələrin  mulkiyyətini  və  hakimiyyətini,  onların  inkişafını,  başqa  olkələrə 

munasibətlərini,  burada  yaşayanların  sənətini  və  əmək  vərdişlərini,  adət-ənənələrini,  hansı  mənəviyyata  malik 

olmalarını və necə dəyişmələrini oyrənməlidir.  

Tatişevin kitabında ilk dəfə olaraq coğrafiya elminin cox orijinal təhlili verilir. O, coğrafiyanı 3 cəhətli, 3 tərəfli 

və 3 tərkibli təsvir edir.  

I. Tədqiqatın miqyasına gorə:  

a) butun planeti və ya onun quru və su hissələrini təsvir edən universal və baş hissə;  

b) muxtəlif olkələrin xususiyyətlərini oyrənən coğrafiya;  

v) topoqrafiya və yaxud yerin kicik hissələrini oyrənən coğrafiya  

II. Keyfiyyət gostəricilərinə gorə:  

a) riyazi coğrafiya. Yer kurəsinin boyukluyu, həmcinin onun dərəcə torunu və s. oyrənən coğrafiya;  

b) Yerin fiziki xususiyyətlərini, yeni təbii coğrafi məsələlərini oyrənən coğrafiya;  

v) əhalini, onun əmək vərdişlərini, adət və ənənələrini və gəlirlərini oyrənən siyasi coğrafiya.  

III. Zaman dəyişikliklərinə gorə:  

a) qədim dunya coğrafiyası;  

b) orta əsrlər coğrafiyası;  

v) muasir coğrafiya.  

Beləliklə,  Vareniusdan  fərqli  olaraq,  Tatişev  tarixiliyi  qəbul  edir  və  onu  oyrənməyi  lazım  bilir.  Siyasi 

coğrafiyada o, əhali coğrafiyası məsələlərinə, o cumlədən əhalinin təsərrufatla əlaqəsi məsələlərinə boyuk yer verir.  

Alim coğrafi tədqiqatların aparılması ucun ekspedisiyaya gedənlərə komək məqsədilə xususi proqramlar tərtib 

etmişdir. Cox maraqlıdır ki, onun proqramında coğrafiya tarixində ilk dəfə olaraq ərazi və əmək bolgusunə xususi 

diqqət  verilmiş,  muxtəlif  ərazilərin  bu  və  ya  digər  istehsal  sahələri  uzrə  ixtisaslaşmasını  oyrənməyi  irəli 

surulmuşdur.  

Rusiya  coğrafiyasının  başında  V.N.Tatişevlə  yanaşı  ensiklopedik  biliklərə  malik  boyuk  istedad  sahibi,  Rusiyada 

elmin  təşkilatcısı,  geoloq,  fizik,  kimyacı,  coğrafiyacı,  kartoqraf,  filoloq  və  şair  M.V.Lomonosov  (1711-1765)  dururdu. 

Alimin fikrincə, coğrafiya geniş aləmi vahid şəkildə oyrənir. Onun bu fikri indiki umumi coğrafiya konsepsiyasına uyğun 

gəlir. Bu yerin varlığını butovlukdə, kompleksli oyrənmək deməkdir. M.V.Lomonosov da V.N.Tatişev kimi tarixiliyi əsas 

---