Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci IL tarixli əmri ilə

hesab  edirdi.  O,  Yerin  tarixi  ilə  cəmiyyətin  tarixini  sıx  əlaqədə  goturmuşdur.  «Yerin  qatları  haqqında»  əsərində  o,  qeyd 

edir  ki,  Yer  uzərində  gorduyumuz nə  varsa,  hər  şey  –  cisimlər,  canlılar  və  butun  aləm  oz  yarandığı  dovrdə  olduğu  kimi 

qalmamış, onlarda cox boyuk dəyişikliklər baş vermişdir.  

İqtisadi coğrafiya terminini ilk dəfə  M.V.Lomonosov işlətmişdir. O, iqtisadi coğrafiyaya aid bir sıra qiymətli 

əsərlər yazmış, Rusiyada ilk iqtisadi coğrafi xəritələr və atlaslar tərtib etmişdir. Alim Rusiyanın oyrənilməsində ayrı-

ayrı  inzibatı  bolguləri  tədqiq  etmək  ucun  xususi  proqramlar  hazırlamış,  elmin  və  ali  təhsilin  yaradılmasının 

təşkilatcısı olmuşdur.  

O, uzun  muddət imperator akademiyasının coğrafiya departamentinə rəhbərlik etmişdir.  Onun  gostərişi ilə bir 

necə  coğrafi  ekspedisiyalar  Rusiya  rayonlarına  tədqiqata  getmişdir.  Beləliklə,  M.V.Lomonosov  Rusiya 

coğrafiyasının inkişafına təkan vermişdir.  

V.N.Tatişevin  və  M.V.Lomonosovun  dovrundə  Rusiyada  coğrafiya  elmi  dunya  şohrəti  qazanmışdı.  Sonralar 

onların  ardıcılları,  elmi  axtarışlarının  davamcıları  yarandı.  Kamcatkanın  tədqiqatcısı  S.P.Kraşennikov,  Orenburq 

quberniyasını  dərindən  oyrənən  P.İ.Rıckov  (1712-1777)  və  b.  alimlər  yetişdi.  Rusiyada  praktik  coğrafiya  inkişaf 

etdiyi bir zamanda, Avropada coğrafiyanın nəzəri istiqaməti ustunluk təşkil edirdi.  

3.6 Yeni dovrun coğrafiyası (XVIII əsrin ortasından – XIX əsrin ortasına qədər) On səkkizinci əsrin ortası 

və on doqquzuncu əsrin birinci yarısında Avropanın bir sıra olkələrində sənaye inqilabı baş verir, kapitalizm surətlə 

inkişaf  edir  və  onun  texniki  bazası  mohkəmlənir.  Bu  dovrdə,  xususilə  İngiltərə  xeyli  guclənir  və  oz  rəqiblərini 

sıxışdıraraq  dunyanın  ən  boyuk  mustəmləkəci  dovlətinə  cevrilir.  Həmcinin  Rusiyanın  da  beynəlxalq  nufuzu  artır, 

onun ərazisi xeyli genişlənir və olkə Qara dənizə cıxış əldə edir. Fransanın başı inqilablara və Napoleonun apardığı 

muharibələrə qarışır, nəticədə Şimali Amerikadakı torpaqlarını itirir. ABŞ 1776-cı ildə ozunu mustəqil elan edir.  

Coğrafiyanın tarixində Yeni mərhələ XVIII əsrin 60-cı illərindən sonra daha qabarıq şəkildə nəzərə carpmağa 

başlayır.  Belə  ki,  istehsal  munasibətlərinin  inkişafı  elmin,  ədəbiyyatın,  incəsənətin  də  hərtərəfli  inkişafına  səbəb 

olmuşdur,  bir  sıra  yeni  elm  sahələri  meydana  gəlmişdir.  İndi  artıq  adi  faktları  sadalamaqla  məhdudlaşan  təsviri 

tədqiqatlar  deyil,  praktiki  əhəmiyyətli  eksperiment  əsasında  qoyulmuş,  sistemləşdirilmiş,  dərin  riyazi  təhlillərlə 

əsaslandırılmış yeni elmi tədqiqat işləri tələb olunurdu.  

Məhz bu dovrdən başlayaraq elmi-tədqiqat məqsədləri ucun boyuk dəniz və quru ekspedisiyaları təşkil olunur. 

Okeanın  oyrənilməsində  Kukun  səyahətləri  yeni  dovr  acır.  Bəzi  xarici  muəlliflər  bu  dovru  «Kuk  əsri» 

adlandırırdılar.  Eyni  vaxtda  Rusiyada  iri  «akademik»  ekspedisiyalar  təşkil  olunurdu.  Xəritələşdirilmədə  bu  dovr 

dovlət kartoqrafiyasının əsasının qoyulması İngiltərə və Fransanın dənizlərdə rəqabətinin guclənməsi ilə eyni vaxta 

duşur.  Yeni  torpaqlar  axtarmaq  və  onları  ələ  kecirmək  məqsədilə  bu  olkələr  muxtəlif  dəniz  ekspedisiyaları  təşkil 

edirlər. Bunlardan ən gorkəmli elmi nəticələri Ceyms Kukun səyahətləri əldə etmişdir.  

Ceyms Kuk (1728-1779) gorkəmli ingilis dəniz səyyahı olub, dunya səyyahları arasında adı Kolumb və Magellandan 

sonra ucuncu cəkilir. Ceyms Kuk ilk dəfə həm Arktika və həm də Antarktidada olmuş, ilk dəfə cənub qutb dairəsini kəsib 

kecmiş,  onun  gəmiləri  uc  dəfə  Yer  kurəsini  dolanmış  və  altı  dəfə  ekvatoru  kəsmişdir.  Kukun  apardığı  coğrafi  kəşflərin 

siyahısını  tutmağın  ozu  cox  vaxt  tələb  edərdi.  Boyuk  ingilis  səyyahı  Avstraliyanın  butun  şərq  sahillərini,  Yeni 

Kaledoniyanı, Havay, Cənubi Georgiya, Yeni Zelandiya və s. adaları kəşf edib.  Faktiki olaraq Kuk ilk dəfə Okeaniuanı 

dunyaya tanıdanlardan olmuşdur.  

Onun  həyata  kecirdiyi  ən  boyuk  kəşflər  sayəsində  Yerin  cənub  yarımkurəsinin  xəritəsi  ozunun  muasir  şəklini 

ala bilmişdir. Kuk boyuk elmi nəticələr verən uc dunya səyahəti etmişdir (şəkil 11).  

Birinci ekspedisiyanın (1768-1771) qarşısına qoyulan əsas vəzifə Naməlum Cənub torpağını tapmaq və əgər o 

real olarsa sərhəd nişanı ilə Britaniya tacına taxmaq. Bu ekspedisiya zamanı Cənub torpağının tapılması ilə ilk dəfə 

subut edildi ki, Yeni Zelandiya cənub materikinin bir hissəsi olmayan və boğazla iki yerə ayrılan adalardan ibarətdir 

(sonralar bu boğaza Kukun adı verilir). O, Avstraliyanın şərq sahillərini oyrənib onu xəritəyə kocurdu. Yeni Qviney 

adasının Avstraliyadan ayrı olduğu muəyyən edildi.  

İkinci  ekspedisiya  (1772-1775)  zamanı  Kuk  Afrikanın  cənub  ucqarından  cənuba  doğru  istiqamət  goturərək 

dəniz  səyahətləri  tarixində  ilk  dəfə  17  yanvar  1773-cu  ildə Cənub  qutb  dairəsini  kəsib  kecir  və  hec  kimin  o  vaxta 

qədər  enə  bilmədiyi  71010  c.e.  olur.  Antarktida  sahillərindəki  buzlu  sularda  xeyli  dolaşır  və  səhv  olaraq  burada 

qurunun-Cənub Torpaqlarının olmadığı qənaətinə gəlir.  

Kukun  1776-cı  ildə  təşkil  olunan  ucuncu  ekspedisiyasının  məqsədi  Atlantik  okeanından  Sakit  okeanına 

gedən yolun axtarışı olmuşdur. Bu axtarış zamanı onun gəmiləri Şimali Amerikanın Alyaska sahillərini tədqiq edir, 

burada  tapdıqları  buruna  Prins  Uelsin  adını  verirlər,  lakin  kecilməz  buzlar  onları  dəniz  yolu  axtarışı  fikrində 

daşınmağa  məcbur edir və geri donurlər. 1779-cu ildə geriyə donən Kuk yolustu Havay adalarını kəşf edir və baş 

verən munaqişə zamanı yerli sakinlər tərəfindən həmin ilin 22 fevralında oldurulur.  

XIX  əsrin  başlanğıcında  boyuk  dəniz  səyahətlərinin  təşkili  işində  birincilik  Rusiyanın  əlinə  kecir.  Əvvəlcə 

Amerikanın  o  zamanlar  Rusiyaya  məxsus  olan  Alyaska  (1867-ci  ildə  Car  hokuməti  ABŞ-a  satmışdır)  sahillərinə 

getmək ucun İ.F.Kruzenştern və Y.F.Lisyanskinin (1803-1806-cı illər) başcılığı ilə təşkil olunan ekspedisiya daha 

boyuk  işlər  gordu.  Bu  dunya  səyahəti  nəticəsində  Saxalin  və  Yaponiya  sahillərinin  bir  hissəsinin  təsviri  verilir. 

Okeanoqrafiyaya aid tədqiqatlar aparılır, botanika və zoologiya kolleksiyaları toplanır.  

Kuk kimi nufuzlu səyyahın dediyindən sonra uzun illər cənub materikinin axtarışına fasilə verilmişdir. Nəhayət, 

1819-1821-ci  illərdə  Rusiya  dovləti  F.F.Bellinshauzen  və  M.P.Lazaryevin  başcılığı  ilə  naməlum  Cənub 

materikinin axtarışına ekspedisiya gondərir. Onların gəmiləri bu naməlum materikin ətrafına fırlanır, beş dəfə sahilə 

xeyli  yaxınlaşır  və  Antarktikanın  sularında  coxlu  yeni  adalar  kəşf  edir.  Ekspedisiyanın  Antarktida  sahillərinə  ilk 

dəfə  yaxınlaşdığı  gun-28  yanvar  1820-ci  il  onun  kəşf  olunma  tarixi  kimi  qəbul  olunur.  Sonralar  bir  sıra  digər 

---