Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci IL tarixli əmri ilə
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1. Qədim dunya coğrafiyası
- 2. Orta əsr coğrafiya tarixinin
- 3. Yeni dovrun coğrafiyası
- 4. Muasir dovrun coğrafiya tarixi
- QƏDİM DUNYA COĞRAFİYASI (V əsrə qədərki dovr) 1.1 İlkin coğrafi bilik və təsəvvurlərin yaranması
Hələ lap qədimlərdən Cində məhsuldar quvvələrin və butovlukdə elmin inkişafı kompasın ixtirasına səbəb oldu, bu ixtira isə oz novbəsində coğrafi biliklərin və kəşflərin genişlənməsinə guclu təkan verdi. Coğrafiya tarixi bu elmin kecdiyi yolu dovrlərə bolməyi tələb edir. Coğrafiya tarixi kursun aşağıdakı dovrlər ayrılır: 1. Qədim dunya coğrafiyası V əsrə qədərki dovru əhatə edir. Bu dovrdə inkişaf edən Aralıq dənizi mədəniyyəti antik coğrafi kəşflərə guclu təkan verir, geniş ərazilərin coğrafi xəritələri tərtib olunur. Qədim xalqların ilkin coğrafi təsəvvurləri və səyahətləri haqqında məlumat verilir. Antik coğrafiyaşunaslardan Eratosfen, Aristotel, Ptolemey, Strabon və b. klassik əsərlərinin coğrafiya tarixində yeri muəyyənləşdirilir.
murtəce baxışların mubarizəsi, Ərəb coğrafiyası və kartoqrafiyası, İbn-Bətuti, Marko Polo və b. səyahətləri əks olunur. İndiyə qədər Ərəb coğrafiyası tərkibində verilən turk xalqları və onun Əl-Xarəzmi, Əl-Biruni, Nəsrəddin Tusi, Mahmud Kaşqari və s. kimi alimlərin astronomiya, riyazi coğrafiya, xəritəşunaslıq və s. aid bilikləri ayrıca bolmə şəklində verilir.
inkişafı (XYI əsrin ortalarından XYII əsrin ortalarına qədər) və yeni dovrun (XYII əsrin ortaları və XYIII və XIX əsrlərədək) tarixini əhatə edir. Bu dovr coğrafiya tarixinin qızıl dovru adlanır.
oyrənilməsini, muxtəlif coğrafiya elmi məktəblərinin yaranmasını, ətraf muhitin muhafizəsi və bərpasını, Azərbaycanda coğrafiya elminin inkişafını və s. əhatə edir. Beləliklə, «Coğrafiya tarixi» kursunda verilən «coğrafiya» anlayışı bu elmlər sisteminin hamısına – fiziki və iqtisadi coğrafiyaya, kartoqrafiyaya şamil edilir. Ozu də coğrafiya təbiət və cəmiyyətin qarşılıqlı təsiri gedişində yer səthində yaranan ərazi sistemlərinin inkişafı və idarə olunmasının qanunauyğunluqları haqqında elm kimi başa duşulur. Landşaft, okean, cay, gol, relyef formaları, biosenozlar, əhali məskunlaşması, şəhərlər, istehsal, rekreasiya və s. belə sistemlərdəndir. Onlar umumi və tematik xəritələr uzrə oyrənilə və muxtəlif xəritə miqyasları ilə nəzərdən kecirilə bilərlər. Coğrafiya elmlərinin tarixi ali məktəb fənni kimi tarixin inkişaf mərhələlərində coğrafi kəşflərin və ideyaların tarixindən bəhs edir. Dunya coğrafiya ədəbiyyatında bu movzuya aid bir sıra sanballı əsərlər yazılmışdır. Həmin əsərlərdən alman coğrafiyaşunası A.Hetnerin «Coğrafiya: onun tarixi və metodları», «Amerika coğrafları», R.Hartşorın «Coğrafiyanın mahiyyəti» və «Coğrafiyanın perspektivləri», P.H.Ceymsin «Dunyada coğrafi fikirlər», İngiltərə coğrafiyacıları P.Haqqetin «Coğrafiya: muasir elmlər sintezi», T.Frimmanın «Coğrafiya 100 ildə, Rusiya coğraflarıdan İ.P. və V.İ.Maqidoviclərin beş cilddə «Coğrafi kəşflərin tarixi ocerkləri», A.İsacenkovun «Coğrafi fikirlərin inkişafı», Y.Sauşkinin «Coğrafiya elminin tarixi və metodologiyası», N.M.Vəlixanlının IX-XII əsrdə Ərəb coğrafiyaşunas-səyyahları Azərbaycan haqqında» və s. gostərmək olar. Sonuncu istisna olunmaqla bu əsərlərin hec biri Azərbaycan dilinə tərcumə olunmadığına gorə respublikamızın tələbə ictimaiyyətinə, geniş oxucu kutləsinə tanış deyildir. İndiyədək ana dilimizdə coğrafiyanın tarixinə aid əsərlər yox dərəcəsində idi. Bu baxımdan olkəmizin coğrafiya ədəbiyyatında ilk dəfə olaraq yazılmış «Coğrafiya tarixi» dərs vəsaiti bir tərəfdən, yuxarıda gostərilən catışmazlıqları aradan qaldıracaq və digər tərəfdən bu sahədə geniş və ardıcıl biliklər verəcəkdir, elmi tədqiqat işlərinə marağı artıracaqdır. I fəsil QƏDİM DUNYA COĞRAFİYASI (V əsrə qədərki dovr) 1.1 İlkin coğrafi bilik və təsəvvurlərin yaranması İlkin coğrafi biliklər hələ ibtidai icma quruluşu dovrundə meydana gəlmişdi. Bu biliklər oz əksini əfsanələrdə və sadə rəsmlərdə – «xəritələrdə» tapırdı. İnsanlar yaşadıqları ərazidə və ona yaxın yerlərdə baş verən hadisələr haqqında məlumat toplayır, həmin məlumatların bəzilərini qayalarda həkk edirdilər (bunu Qobustan qayalarında da gormək olar) Belə rəsmlərdən qədim insanların dəniz, yaxud cay sahilində yaşadıqlarını, hansı heyvanlara rast gəldiklərini muəyyənləşdirmək mumkundur. Muasir dovrdən gəlib cıxmış ən qədim rəsmlər Qədim Şərqdə (Babilistan, Misir) və Cində yaşamış xalqlara məxsusdur. Salamat qalmış qayaustu rəsmlərə Cənub Amerikanın və Şimali Asiyanın dağlıq rayonlarında da rast gəlinir. Beləliklə, insanların ətraf muhit haqqındakı empirik təsəvvurləri əmək fəaliyyəti birlikdə meydana gəlmiş və onların malik olduqları informasiyaların əsasını təşkil etmişdir. E.ə. IV minilliyin və III minilliyin hududlarında Asiyada, Afrikada və Avropada ən qədim quldar Dovlətlər yaranmışdır. Bu dovlətlərin apardıqları muharibələr, şəhərsalma işləri, yeni dəniz yollarının kəşfi, uzaq olkələrlə ticarət əlaqələrinin yaradılması və s. coxlu biliklər tələb edirdi. Buna gorə də Şimali Hindistan, qədim Cin, Misir, Finikiya kimi dovlətlərdə və Finikiyanın mustəmləkəsi olan Karfagen sakinləri arasında dəniz və quru yollarını oyrənən, başqa olkələrin sərvətləri haqqında coğrafi biliklər toplayan səyyahlar meydana gəlmişlər. Ətraf ərazilərin təbii şəraiti, vəhşi heyvanların yaşayış tərzi, dəniz və gollərdəki balıqların hərəkəti, movsumu, otlaqlar və s. haqqında mufəssəl biliklər olmadan təsərrufatı idarə etmək qeyri-mumkun idi. Uzun illərdən bəri insanların apardığı bu təsərrufat fəaliyyəti gedişində ətraf muhit, yer, bitki, heyvan adları haqqında hafizələr də qalaq-qalaq kitablardakı qədər biliklər toplanmışdır. Ozu də hər bir yerin ozunun «yazılmamış» şifahi xalq coğrafiyası yaranmışdır. Geniş bozqır collərdə yaşayan turk xalqları muxtəlif otlaq tipləri və heyvan novləri ilə bağlı coxlu adlar yaratmışlar. Hələ erkən daş dovrundə (neolitdə) ovcular heyvanların arxasınca uzaqlara gedir, yavaş-yavaş Yer səthində yayılır və yeni əraziləri məskunlaşdırırdılar. Muxtəlif yaşayış şəraitinə malik olan bu yeni ərazilər irqi və etnik fərqlərin yaranmasına təkan vermişdir. Ticarətin inkişafı yeni-yeni qiymətli xammal mənbələri, qızıl, mis, qalay, ağac materialları, fil dişi sumuyu və s. əldə etmək cəhdi coğrafi təsəvvurlərin, muxtəlif səyahətlərin başlıca hərəkətverici quvvəsi olmuşdur. Qızıl, gumuş, qiymətli daş-qaş, ədviyyat, ipək və s. ilə zəngin olan olkələr arasında əlaqələr daha əhəmiyyətli idi. Ərazi əmək bolgusunun genişləndirilməsi cəhdi uzaq səyahətlərə, muxtəlif olkələri tanımağa, mustəmləkələr tutmağa yol acırdı və nəhayət coğrafi təsəvvurlər və umumiləşdirmələr aparmağa imkan verirdi. Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|