Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| SOSĠOLĠNQVĠSTĠKA
Dilçiliyin bu sahəsi dilin sosial problemlərlə əlaqələndirilməsi nəticəsində yaranmıĢdır. Bu elm sahəsi öz ideyasını (bəlkə də tam əsasını) F.de Sossürdən götürsə də əsasən keçən əsrin 60-cı illərində formalaĢıb. Müstəqil dilçilik sahəsinə çevrilmiĢ, hətta ənənəvi və struktur dilçiliklə çiyin-çiyinə – onların səviyyəsində inkiĢaf etmiĢdir. Hətta bəzən sosiolinqvistlər ənənəvi dilçiliyi ikinci plana keçirərək öz ideyalarını irəli sürürlər ki, əgər dil sosial hadisədirsə, cəmiyyətə xidmət edirsə, ictimai hadisələri (dəyiĢiklikləri) əks etdirirsə, cəmiyyətlə birlikdə inkiĢaf edirsə (və ya tənəzzül edirsə) onda dilçilik özü də ictimai sosial olmalıdır. Bu bir həqiqətdir ki, cəmiyyətdən kənarda dil ola bilməz. Dil də öz növbəsində cəmiyyət inkiĢafını göstərən xüsusi barometrdir. Çünki cəmiyyətdə baĢ verən bütün hadisələr dildə öz əksini tapır. Dilin cəmiyyətdəki fəal və qeyri-fəal fəaliyyəti bu problemin əsas mövzularından biridir. Məsələn, Sovet dönəmində Azərbaycan dili Qurultay salonlarından, iclas keçirilən salonlardan, Bank sistemindən, hərbi sahədən və s. bir çox sahələrdən qovulmuĢdu. Ona görə də dilimizin bu sahələrə aid inkiĢafından danıĢmaq olmazdı. Azərbaycan dilçiliyində bəzi ötəri əsər və məqalələri nəzərə almasaq, deyə bilərik ki, sosiolinqvistikanın elm kimi formalaĢmasında hamıdan əvvəl də Ə.Rəcəblinin adını çəkmək lazım gəlir. O, 2004-cü ildə çap etdirdiyi “Sosiolinqvistika” adlı əsərində yazırdı: “Sosiolinqvistika fənlərarası elmdir. Onun mahiyyəti dilin fəaliyyəti və inkişafı prosesində linqvistik və sosial olanın qarşılıqlı münasibət və əlaqələrini, habelə bir dilin başqa dillərlə qarşılıqlı əlaqələrini müəyyənləşdirməkdir. Sosiallıq sosial faktorların və ictimai həyat prosesinin vəhdətdə götürülməsidir, linqvistik olanlar da sosialdır, lakin sosiallinqvistikada linqvistik olan sosial olanla qarşılaşdırılır. Xüsusi spesifik olan ümumi olana qarşı qoyulur. Beləliklə, linqvistik olan xüsusi (linqvistik) substansiyaya çevrilmiş, tarixən materiallaşmış, xüsusiləşmiş sosial olan kimi nəzərdən keçirilir… Dilin fəaliyyəti, inkişafı və dillərin qarşılıqlı əlaqələri sosial şərtlənmiş ümumi və xüsusi qanunauyğunluqlarının predmetinin belə başa düşülməsi bütün dil hadisələrinin təhlilinə aid olan və sosial faktorlarla, cəmiyyətin inkişafı ilə, cəmiyyətin dillərin qarşılıqlı əlaqələrinə və hər bir dilin fəaliyyəti prosesində dilin ünsürləri arasındakı əlaqələrə göstərdiyi təsirlə şərtləşmiş problemlərin bütün məcmusuna və inkişafına dilin təsirini əks etdirən problemləri əhatə edir” 1 . Yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, sosiolinqvistika cəmiyyətlə, onun məĢğul olduğu bütün sosial sferalarla bağlı elm sahəsidir. Bu fənn “Magistratura” pilləsində tədris olunduğundan “Dilçiliyə giriĢ” də bu barədə geniĢ danıĢmağa lüzum yoxdur. 1 Rəcəbli Ə.Ə. Sosialingvistika. Bakı, “Nurlan”, 2004, səh.496-497. |