Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
DĠLÇĠLĠK ELMĠNĠN OBYEKT VƏ PREDMETĠ Məlumdur ki, hər bir elmin müstəqilliyyini Ģərtləndirən ilk növbədə onun ez müstəqil obyekt və predmetinin olmasıdır. Dilçilik elminin do öz obyekt və xüsusi predmeti vardır. Uzun müddət dilçilikdə obyektlə predmet bir-birindən fərqləndirilməmiĢdir. Bunun əsas səbəbi bu iki sözün eyni mənalı olmasıdır. Latın dilində obiektium – əĢya, predmet deməkdir. XVII əsrə qədər həm məntiqdə, həm də fəlsəfədə obyekt qnesioloji mənada dərk edilmiĢdir. Artıq XVIII əsrdən obyekt subyekt tərəfindən dərk edilən, onun Ģüurundan kənarda mövcud olan reallıq kimi dərk edilməyə baĢlandı. Müasir dövrdə obyektin bir çox mənası vardır: predmet – əĢya, üzərində iĢ icra edilən (sintaktik obyekt), tikinti obyekti, tədqiqat obyekti, cinayət obyekti və s. Elmi-tədqiqat obekti hər hansı bir elm sahəsindəki subyektin yanaĢaraq onu dərk etmə prosesinin komponentidir. Əlbəttə, ilkin inkiĢaf mərhələsində elmlər hələ ümumi obyektdə birləĢir; Özünəməxsus cəhətləri baĢqalarından ayıra bilmir. Zaman keçdikcə bir obyektdə birləĢən elmlər özünü diferensiallaĢdıraraq baĢqalarından fərqlənir və müstəqil olur. Bu, onun öz predmetini seçməsi ilə Ģərtləndirilir. Elmi obyekt anlayıĢı predmetə nisbətən daha keniĢ anlayıĢdır. Obyekt bir neçə elmi özündə birləĢdirə bildiyi halda, hər bir elmin bir' konkret predmeti olmalıdır. BaĢqa sözlə desək, bir neçə elmin bir obyekti ola bilər, hər bir elm bu ümumi obyektdən öz xüsusi predmetini seçə bilməlidir. Bu vaxta qədər Azərbaycan dilçiliyində bu məsələ düzgün izah edilməmiĢdir. Belə ki, N. Məmmədov və A. Axundovun «Dilçiliyə giriĢ» kitabında obyekt vo predmet sözünün heç adı çəkilmir, A. M. Qurbanovun «Ümumi dilçilik» əsərində də predmetdən danıĢılmır, yalnız dilçiliyin obyektinin dil olduğu göstərilir, A. Axundovun «Ümumi dilçilik» əsərində isə predmet xatırladılır, obyektdən bəhs edilmir. V. N. Peretruxin bu məsələdən bəhs edərkən maraqlı bir müqayisə ilə obyekt və predmetin eyni olmadığını izah edir. O göstərir ki, yer bir obyekt olaraq geologiya, geofizika, həndəsə, geodeziya, coğrafiya, aqrokimya vo sair elmlər tərəfindən öyrənilir. Lakin bu elmlərin hər biri ümumi obyekt olan yerdən öz predmetini seçir 1 . Yaxud baĢqa misal kötürək. Ġnsan anatomiya, fiziologiya, tibb, onun müxtəlif sahələri – kardiologiya, urologiya, nevrologiya, psixologiya vo s. elmlərin obyektidir. Aydın məsələdir ki, bu elmlərin hər biri insanı müəyyən cəhətdən tədqiq edir. Yəni hər bir elm insandan öz predmetini seçib ayırır. Dilçilik elminin də ohvekti insanın nitq fəaliyyəti olan danıĢıqdır. Nitq bir sıra elmlərin obyektidir. Məntiq, psixologiya, loqopediya, dilçilik və s. hər biri insan nitqindən öz predmetini seçir. Məntiq nitqin təfəkkür qanunları ilə əlaqədar problemlərini öyrənir. Məs. kafi əsas qanunu tələb edir ki, fikrin ifadəsi üçün kifayət qədər material olduqda onu əlavə dəlillərlə yükləmək olmaz. Deyək ki, isim haqqında danıĢanda bütün canlı və cansız isimlərin hamısını sadalamaq lazım deyil. Əks təqdirdə, dil qanunları pozulmasa da, məntiq – təfəkkür qanunu pozulur. Psixologiya nitqdən nitqin psixolinqvistik mexanizmini öyrənir. Yəni insanın psixi proseslərinin və psixi vəziyyətinin onun nitqinə təsirini psixolokiya öyrənir. Loqopediya isə nitq qüsurları vo onların təshihi yollarını öyrənir. Əgər bir adam ĢüĢə əvəzinə – süsə, göyərir əvəzinə – köyəyiy və s. Ģəkildə tələffüz etsə, dil qanunu o qədər də pozulmur. Bununla 1 Перетрухни В. H. Введение в языкознание. Воронеж, 1975, стр. 34. loqopediya məĢğul olur. Dilçilik isə insan nitqindən dil qanunlarını öyrənir. Beləliklə, dilçiliyin obyekti insan nitqi, predmeti isə dildir. Buna görə də dilçilik dil haqqında elmdir. Yüklə 3,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|