Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor

DĠLÇĠLĠYĠN TARĠXLƏ ƏLAQƏSĠ 
Dilçiliyi tarixlə bağlayan bir çox problemlər 
vardır. Tarix elmi ilə dilçiliyi yaxınlaĢdıran baĢlıca cəhət 
dilin tarixi kateqoriya olmasıdır. Bu o deməkdir ki, dil 
insan 
həyatının 
müəyyən 
tarixi 
mərhələsində 
yaranmıĢdır. Ġnsanlığın inkiĢafı dilin yaranmasını zəruri 
bir problem kimi irəli sürmüĢ, tarixi Ģərait yaranmıĢ və 
bunun nəticəsində dil meydana kəlmiĢdir. Dilin mənĢəyi 
kimi vacib bir məsələni dilçilik təkbaĢına həll edə 
bilməz. Dilin nə zaman, hansı Ģəraitdə, niyə yaranmasını 
bir sıra elmlərin (o cümlədən etnoqrafiyanın, 
arxeologiyanın, məntiqin və tarixin) köməyi ilə 
müəyyənləĢdirmək olar. Tarixi bilmədən insan 
cəmiyyətinin ilkin inkiĢaf mərhələsindəki məĢğuliyyəti, 
onun həyat tərzi və ünsiyyət formaları haqqında nəinki 
nəzəriyyə, hətta fərziyyə belə irəli sürmək mümkün 
deyil. 
Bundan baĢqa, dünya dillərinin inkiĢaf tarixi də 

---

dilçiliklə tarix elmini birləĢdirir. Ümumiyyətlə, insan 
nitqinin yaranması problemləri dilçiliyin ən vacib 
məsələlərindondir, belə ki, sonrakı inkiĢaf tarixində 
konkret dilin tarixi daha irəli – ön plana çəkilir. Çünki 
insan övladının ilk dili və onun elementləri heç bir dildə 
yaĢamır. Dünya xalqları müxtəlif olduğu kimi, onların 
dilləri də müxtəlifdir. Əgər ölü dilləri saymasaq, müasir 
dövrdə üç minə qədər canlı dil vardır. Bunların hər 
birinin öz tarixi, öz qohumluq əlaqəsi var. Dünya 
dillərinin tarixi inkiĢafın, onların hansı mərhələlərdən 
keçdiyini ümumi dilçilik məhz tarix elminin köməyi ilə 
müəyyənləĢdirir. 
Müasir dillərin hamısı eyni proses və mərhələləri 
keçməmiĢdir. Amma qəbilə, tayfa, xalq və millət kimi 
tarixi insan birliklərinin oxĢar universal cəhətləri çoxdur. 
Məhz tarix elminin sayəsində dilçilik qəbilə dilinin necə, 
hansı tarixi zərurət nəticəsində tayfa dilinə keçməsini 
müəyyənləĢdirə 
bilər. 
Eyni 
sözləri 
feodalizm 
ictimai-iqtisadi 
formasiyasının 
kapitalist 
istehsal 
münasibətlərinə 
keçdiyi 
dövrdə 
istehsalın 
təmərküzləĢməsi ilə əlaqədar olaraq xalq dillərinin 
yaranması haqqında da demək olar. Kapitalist iqtisadi 
inteqrasiyası dillərin də inteqrasiyasını Ģərtləndirir. 
Bunun nəticəsində tayfa dil elementləri unifikasiya 
nəticəsində xalq dilini və onun normalarını yaradır. 
Bütün bunlar tarixi inkiĢafın noticosi olduğu üçün 
dilçilik tarix elminin çıxardığı nəticələrdən istifadə edir. 
Ümumxalq ədəbi dili formalaĢandan sonra xalq 
həyatında tarixi mədəni inkiĢaf, irəliləyiĢ baĢ verir. 
Nəhayət, bu inkiĢaf milləti meydana gətirdiyi kimi, milli 
dili də yaradır. Bütün bunlar tarixlə dilçiliyin əlaqəsini 

---

təmin edir. 
Məs.yazını 
götürək. 
Məlumdur 
ki, 
yazı 
bəĢəriyyətin dildən sonra ikinci nailiyyətidir. Yazısı 
qədim olan xalq daha mədəni hesab edilir. Müxtəlif 
xalqların ilkin yazılı mənbələrini aĢkara çıxarmaq, onları 
oxumaq, hansı əsrə aid olduğunu, hansı münasibətlərlə 
yazıldığını müəyyənləĢdirmək iĢində tarixlə dilçiliyin 
fəaliyyət birliyi tələb olunur. Eləcə də konkret əlifbaların 
meydana gəlməsi, müxtəlif xalqlar arasında yayılması 
kimi mühüm dilçilik faktoru tarixin köməyi olmadan 
açıla bilməz. Nəhayət, dilçiliyin öz tarixini 
müəyyənləĢdirmək iĢində tarix elminin rolu böyükdür. 
Dilçiliyin meydana gəlməsi, müxtəlif ölkələrdə 
xaraktercə müxtəlif istiqamətlərdə inkiĢaf etməsi tarixi 
hadisədir. Qədim dilçilik məktəbləri, onların elmi 
səviyyə və istiqamətləri, orta əsr dilçiliyi haqqında ətraflı 
və düzgün məlumat almaq üçün yenə tarixi mənbələrə 
müraciət etməli oluruq. XIX əsrin bütövlükdə xarakteri 
elə idi ki, bütün elmlərin inkiĢafı üçün, bir sıra kəĢflərin 
meydana gəlməsi üçün Ģərait yaranmıĢdı. XIX əsri 
müəyyən mənada kompleks inkiĢaf əsri adlandırmaq 
olar. Bir sıra xalq və milli dillər formalaĢdığı kmıi, 
dilçilik də müstəqil elm kimi inkiĢafa baĢladı. Bu, tarixi 
zərurət idi. Bütün bu zəruri hadisələrin meydana 
gəlməsini XIX əsrin tarixi Ģəraiti ilə əlaqədar tədqiq 
etmək lazımdır. 
Dili bazis üzərində üstqurum hesab edənlər (N. 
Marr) cəmiyyətin tarixi-iqtisadi əsası olan bazisin dilə 
olan təsirini ideallaĢdırdıqları üçün dili bazisdən asılı 
hesab. etmiĢlər. Doğrudur, tarixi Ģorait dilin inkiĢafına 
öz mənfi və ya müsbət təsirini göstərir. Məs. bazisin 

---

konkret dilə münasibəti bu dilin inkiĢafına müəyyən 
dərəcədə təsir edir. Deyək ki, neçə illər rus dili hakim 
mövqe tutduğu üçün milli dillər, o cümlədən Azərbaycan 
dili öz fəaliyyət sferasını daraldırdı. Kağız üzərində 
dövlət dili elan edilən Azərbaycan dili kargüzarlıq 
sferasından, dövlət idarələrindən, maliyyə əməliyyatı 
prosesindən
çıxarılmıĢdı. (Buna görə də indi həmin sahələrə aid 
leksik, üslubi materialımız azdır). Amma bu, dilin məhv 
olması demək deyildir. Xalq ədəbi dili yaĢadır və inkiĢaf 
etdirir. Deməli, bazisin dilə münasibəti ona bu və ya 
digər dərəcədə təsir edə bilər. Amma onu dəyiĢdirə 
bilməz. Bütün bu məsələləri tarixi- ictimai Ģəraitlə 
əlaqədar götürmək lazımdır ki, bu da dilçiliyi tarix elmi 
ilə bilavasitə əlaqələndirir. 
DĠLÇĠLĠYĠN MƏNTĠQLƏ ƏLAQƏSĠ 
Dilin fəlsəfi problemlərindən biri də dillə 
təfəkkürün əlaqəsi məsələsidir. Bu məsələ özlüyündə 
qədim tarixə malik olsa da, onun təfəkkürlə eyniyyət 
təĢkil etməyib, dialektik vəhdətdə olması anlayıĢı yüz 
illik tarixə malikdir. Dilçiliklə məntiqi əlaqələndirən 
təfəkkür əslində məntiqi kateqoriya olub, yüksək "O 
inkiĢaf etmiĢ materiya olan beynin məhsuludur. Dil isə ^ 
təfəkkürün ifadə formasıdır. Yəni insan təfəkküründə 
yaranmıĢ 'O fikirlər dil vasitəsilə reallaĢır. Dillə 
təfəkkürün əlaqəsindən xüsusi mövzu kimi ayrıca 
danıĢılacağını nəzərə alaraq bu barədə geniĢ bəhs etməyə 
lüzum körmürük. 
Ünsiyyət prosesində əsas rol oynayan nitq həm 
məntiqin, həm də dilin tədqiq dairəsinə daxildir. Nitqdə 
həm dil qanunları, həm də təfəkkür qanunları əks olunur. 

---

Təfəkkürün eyniyyət, ziddiyyət, kafi əsas və üçüncünü 
istisna qanunu nitqdə aparıcı rol oynayır. Əgər nitqdə 
təfəkkür qanunlarından biri pozularsa, onda dilin 
ekspressiv funksiyası pozulmuĢ olar. Yəni nitqdə 
obyektiv kerçəklik insan təcrübəsi əsasında düzgün əks 
etdirilməzsə, cümlə və ya cümlələr fikri ifadə etməz, 
beləliklə, dilin kommunikativ funksiyası reallaĢmaz. 
Təfəkkürün bütün element və formaları məfhum, 
hökm, əqli ümumiləĢmə bilavasitə dillə, dil qanunları ilə 
əlaqədardır, Yəni məfhumlar özü reallaĢa bilməz. Onlar 
dildəki iĢarələri olan sözlər vasitəsilə reallaĢırlar. 
Hökmlər də cümlə ilə əlaqədar olduğundan hər ikisi fikir 
iĢarəsidir. Lakin hökm məntiqi, cümlə isə qrammatik 
kateqoriyadır. Məntiq qanunlarını bilmədən və onlara 
əməl etmədən dilçilikdə Heç bir anlayıĢa tərif vermək 
olmaz. Çünki tərifin elmi əsası, məntiqi olmalıdır. hər 
hansı bir linqvistik kateqoriyaya tərif vermək istədikdo 
mütləq onun ümumi və özünəməxsus cəhətlərini seçmək 
lazımdır. Yəni anlayıĢın diferensial və inteqral cəhətləri 
linqvistik tərifin əsasında durmalıdır. Bu da tamamilə 
məntiq qanunları əsasında mümkün olur.