Niyazinin dramaturq Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Dağılan tifaq " (1935) və "Pəri cadu"
(1940), Aleksandr Ostrovskinin "Cehizsiz qız" (1945), İlyas Əfəndiyevin "Atayevlər ailəsində"
(1954), Qara Qarayevin yazıçı Mir Cəlalm "Mirzə Xəyal" (1943), Boris Çirskovun "Qaliblər"
(1947), Vilyam Şekspirin "Otello" (1949 və 1959), "Qış nağılı" (1955), Lope de Veqanın "Rəqs
müəllimi" (1949), Soltan Hacıbəyovun nasir-dramaturq Mirzə İbrahimovun "Məhəbbət" (1942),
Süleyman Sani Axundovun "Eşq və intiqam" (1943), Səməd Vurğunun "İnsan" (1945) və Sabit
Rəhmanın "Aşnalar" (1945) pyeslərinin tamaşalarına bəstələdikləri musiqi faciəvi monumentallığı,
psixoloji romantizıni, kəskin emosional çalarları ilə daha çox yadda qalırdı.
Dramatik təbəddülatları, təzadlı hadisələrin psixoloji dönüşləri, məna dərinliyinin reallıq
tutumu baxımından Müslüm Maqomayevin, Tofiq Quliyevin, Fikrət Əmirovun, Cahangir
Cahangirovun, Zakir Bağırovun, Süleyman Ələsgərovun yaradıcılıqları daha çox maraq doğurur.
Tofiq Quliyev Vilyam Şekspirin "On ikinci gecə" (1946), Arno D'Nyussonun və Ceyms
Qounun "Dərin köklər" (1948), Karlo Haldoninin "Məzəli hadisə" (1952), İmran Qasımovla Həsən
Seyidbəylinin "Uzaq sahillərdə" (1956), Nazim Hikmətin "Qəribə adam" (1956) əsərlərinin
tamaşalarına musiqi bəsdələyib.
Fikrət Əmirovun dramaturq İlyas Əfəndiyevin "İşıqlı yollar" (1947), Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyevin "Dağılan tifaq" (1950), Cəfər Cabbarlının "1905-ci ildə" (1955), Hüseyn Cavidin
"Şeyx Sənan" (1956), Mehdi Hüseynin "Cavanşir" (1957) əsərlərinin bəstəkarıdır.
Zakir Bağırovun ispan ədibi Lope de Veqanın "Sevilya ulduzu" (1953), Cahangir
Cahangirovun Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Köhnə dudman" (1950), Cəfər Cabbarlının "Od
gəlini" (1951), Nazim Hikmətin "Türkiyədə" (1953), Yuri Osnos və Viktor Vinnikovun "Hind
gözəli" (1959), Süleyman Ələsgərovun dramaturqlardan Cabbar Məcnunbəyovun "İldırım" (1955),
İslam Səfərlinin "Yadigar" (1956), Şəfiqə Axun-dovanın Cabbar Məcnunbəyovun "İliç buxtası"
(1958), Müslüm Maqomayevin Cəlil Məmmədquluzadənin "Ölülər" (1933), Qəmbər Hüseynlinin
Cəfər Cabbarlının "Almaz" (1957), Hasan Rufatovun Hüseyn Cavidin "Knyaz" (1931) dramlarının
tamaşalarında yaratdıqları musiqi nümunələri teatr estetikası baxımından daha yaddaqalandır.
Həmin istiqamətdə tanınmış rus bəstəkarı Reynqold Qlierin Aleksandr Afinogenevin
"Qorxu" (1932), Boris Asafyevin Lev Slavinin "İntervensiya" (1933), Boris Zeydmanın AMDT-də
Aleksandr Ostrovskinin "Tufan" (1943) pyeslərinin səhnə quruluşlarına bəstələdikləri musiqi
Azərbaycan teatrının üslub və janr axtarışlarının estetik mahiyyəti ilə harmonik vəhdətdə səslənirdi.
Milli Dram Teatrında 1930-1979-cu illərdə psixoloji realizmın monumental romantizınlə
qovuşuğu, lirik-psixoloji üslubun təşəkkülü və formalaşması, fəlsəfi təmayüllü monumental
romantizının yeni ifadə vasitələri ilə zənginləşməsi öz təcəssümünü musiqi tərtibatında parlaq
şəkildə tapmışdır.
Fəlsəfi monumentallıq Qara Qarayevin Vilyam Şekspirin "Antoni və Kleopatra" (1964),
"Hamlet" (1968), Cəlil Məmmədquluzadənin "Ölülər" (1966), Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Pəri
cadu" (1969), Cahangir Cahangirovun Hüseyn Cavidin "Xəyyam" (1970), Cəlil
Məmmədquluzadənin "Dəli yığıncağı" (1978), Əfrasiyab Bədəlbəylinin Hüseyn Cavidin "Səyavuş"
(1963), Fərəc Qarayevin Cəfər Cabbarlının "Aydın" (1972), Vilyam Şekspirin "Fırtına" (1974)
pyeslərinin tamaşalarına bəstələdikləri musiqinin ruhuna hopmuşdur.
Bəstəkarlar adı çəkilən tamaşalarda musiqini tamaşanın obrazı kimi həll etməyə çalışmışlar.
1960-cı illərin əvvəllərində teatr psixologizınə xüsusi meyil göstərirdi və bu istiqamətdə yeni
janr axtarışları apardığı kimi, musiqi tərtibatında da üslub yeniliklərinə meydan açılmışdı. AMDT-
də Elmira Nəzirovanın Cəfər Cabbarlının "Dönüş" (1960), Süleyman Ələsgərovun Adil Babayevin
"Dağlar qızı" (1960), Şıxəli Qurbanovun "Əcəb işə düşdük" (1961), Soltan Hacıbəyovun Mehdi
Hüseynin "Alov" (1961), Nazim Əliverdibəyovun Mirzə Fətəli Axundzadənin "Hacı Qara" (1962),
Emin Sabitoğlunun Sabit Rəhmanın "Yalan" (1965), Tofiq Quliyevin Mirzə İbrahimovun "Yaxşı
adam" (1965), Sevda İbrahimovanın Cəfər Cabbarlının "Oqtay Eloğlu" (1966), Azər Rzayevin
Qeybulla Rəsulovun "Söz yarası" (1966) dramlarının tamaşalarına bəstələdikləri
musiqi psixoloji
dərinliyi, ritm ahənginin dramatizmi, konfliktin ideya yükünü həssaslıqla daşıması ilə xarakterikdir.
1964-cü ildə İlyas Əfəndiyevin "Sən həmişə mənimləsən" pyesinin tamaşası (bəstəkar Fikrət
Əmirov idi) ilə teatrda lirik psixoloji üslubun təməli qoyuldu.
"Sən həmişə mənimləsən" tamaşası dramaturgiyada olduğu kimi, rejissurada, aktyor
yaradıcılığında, bədii tərtibatda və bəstəkar işində də yeni ifadə vasitələrinin təşəkkül tapıb
formalaşmasma, cəsarətli axtarışlara zəmin yaratdı. Bəstəkarlar tamaşalara yazdıqları musiqidə lirik
emosionallığı ilkin götürür, obrazın daxili təbəddülatlarını zərif, kövrək hisslər aşılayan təranələrlə
verməyi üstün tuturdular.
Bu baxımdan Emin Sabitoğlunun dramaturq İlyas Əfəndiyevin "Unuda bilmirəm" (1968),
"Məhv olmuş gündəliklər" (1969), "Qəribə oğlan" (1973), Anarın "Şəhərin yay günləri" (1977),
Rauf Hacıyevin ədib Şıxəli Qurbanovun "Sənsiz" (1967), Aqşin Əlizadənin yazıçı İmran Qasımovun
"Nağıl başlananda" (1973), Arif Məlikovun şair-dramaturq Nəbi Xəzrinin "Əks-səda" (1975)
pyeslərinin tamaşaları üzərindəki işləri poetik hüsnü, milli koloriti, təravəti və emosional cazibəsi ilə
mühüm sənətkarlıq məziyyətləri daşıyır.
Həmin istiqamətdə Vasif Adıgözəlovun, Xəyyam Mirzəzadənin, Oqtay Kazımovun, Adil
Bəbirovun, Tofiq Quliyevin, Ramiz Mirişlinin də uğurlu işləri var.
Son iyirmi ildə teatrın janr-üslub, məzmun və forma axtarışlarındakı ciddi nailiyyətlər
bəstəkarlardan Polad Bülbüloğlunun, Cavanşir Quliyevin, Səyavuş Kəriminin, Aydın Əzimovun,
Eldar Mansurovun yaradıcılıqlarında müxtəlif səviyyələrdə özünün ifadəli təcəssümünü tapıb.
Bəstəkarlarla canlı iş prosesi qurmaq baxımından Banı Türk İşçi Teatrı və Gənc Tamaşaçılar
Teatrı səmərəli təcrübə toplamışlar. Asəf Zeynallının İşçi Teatrında Ədülhəq Hamidin "Hind qızı",
Fyodor Pavlovun "Çin tanrısı" (1929), Vladimir Kirşonun "Küləklər şəhəri" (1932), Süleyman
Rüstəmlə Hacıbaba Nəzərlinin "Yanğın" (1931) tamaşalarına bəstələdiyi musiqilər estetik məna
tutumuna görə müasir səslənmişdir.
Səid Rüstəmov, Tofiq Quliyev, Qara Qarayev, Cahangir Cahangirov, Azər Rzayev, Oqtay
Kazımov bir sıra tamaşalara quruluşlar veriblər.
Gənc Tamaşaçılar Teatrı isə milli bəstəkarlarımızın bütün yaşlı nəsili ilə yüksək yaradıcılıq
əlaqələri qurub. Səid Rüstəmov, Tofiq Quliyev, Qara Qarayev, Cahangir Cahangirov, Azər Rzayev,
Oqtay Kazımov bu teatrda bir sıra tamaşalara musiqi quruluşları veriblər.
İrəvanda, Tiflisdə, Naxçıvanda, Gəncədə teatrlar həm yerli musiqiçilərlə, həm də tanınmış
bəstəkarlarla yaradıcılıq əlaqələri qura bilmişlər.
Emin Sabitoğlu, Aydın Əzimov, Cavanşir Quliyev Şəki Dövlət Dram Teatrında və Bakıdakı
Dövlət Gənclər Teatrında müəyyən tamaşalara maraqlı musiqilər bəstələyiblər.
Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrında Cahangir Zülfüqarov, Zakir Bağırov, Şəfiqə Axundova,
Oqtay Zülfüqarov, Vasif Adıgözəlov, Vaqif Mustafazadə, Rəşid Nəsiboğlu, Cəmil Əmirov müxtəlif
tamaşalara musiqi bəstələyiblər.
Bu gün Azərbaycanda dramatik teatrların heç birində müstəqil orkestr fəaliyyət göstərmir.
Musiqilər əvvəlcədən kompyüter disklərinə və ya maqnitafon lentlərinə yazılaraq tamaşa vaxtı
səsləndirilir.