Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 3,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Xassələrin samballıq əmsallarının təyini.
51 Xassələrin samballıq əmsallarının təyini. Keyfiyyəti təşkil edən xassələrin ümumi məcmusun- da ayrı-ayrı xassələrin rolu qeyri-bərabər olur. Bir xassə başqa birinə nisbətən daha vacib hesab edilir.təyini. Buna görə də keyfiyyətin səviyyəsinin qiymətləndi- rilməsində keyfiyyətin qiymətləndirilməsi üçün qəbul edi- lən ümumi göstəricilərin məcmusunda çəkisini dəqiqləş- dirmək, başqa sözlə desək, sanballıq əmsalını təyin etmək vacibdir. Sanballıq əmsalı dedikdə, keyfiyyətin kompleks göstəricilərinin və ya keyfiyyətin səviyyəsinin hesablan- masında həmin xassənin göstəricilər arasında miqdarca xarakteristikası başa düşülür. Başqa sözlə, sanballıq əmsalı malların keyfiyyətini təşkil edən ümumi xassələrin məcmusunda həmin xassə- nin payını göstərir. Nə qədər ki, istehlakçıların mallara qarşı tələbləri dəyişir, deməli, eyni zamanda xassələrin sanballıq əmsalı da dəyişməmiş qala bilməz. Xassələrin samballıq əmsallarının cəmi bir səviyyədə sabit kəmiyyət olmalıdır. Təklif olunan əksər metodikalar- da xassələrin samballıq əmsalları qrupunun ilk «xassələrin iearxiya» səviyyəsi vahidə bərabər götürülür. Belə halda hər qrup daxil edilən xassələrin sanballıq əmsalına bərabər olmalıdır. Sanballıq əmsalları aşağıdakı qayda ilə hesablanır: - bütün xassələr üzrə qiymətlər hər eskpert üçün cəmlənir; - hər xassə üzrə qiymətlərin cəminə bölmək yolu hər ekspert üçün xassələrin sanballıq əmsalları təyin edilir; - bütün ekspertlər və xassələr üzrə sanballıq əmsalla- rı matrisi tərtib edilir və bütün ekspertlər üçün hər xassə 52 üzrə sanballıq əmsalları cəmlənir; - hər bir xassə üzrə sanballıq əmsallarının bütün eks- pertlər üçün cəmini sanballıq əmsallarının bütün eskpertlər və bütün xassələr üzrə (bu halda o, ekspertlər üzrə bərabər olur) ümumi cəminə bölmək yolu ilə xassələrin sanballıq əmsalları təyin edilir. Üstün tutulan ardıcıllıq üsulu sanballıq əmsallarının müəyyən edilməsinin bütün ekspert üsullarında ona görə üstün sayılır ki, bu halda xassələrin sanballığın miqdarca müqayisəsi məsələsi həll edilir. Cüt müqayisə üsulu. Bu halda ekspertlər xassələri onların cütü ilə müqayisə edir və xassələr cütündən hansı xassələrin daha çox sanballı olduğunu göstərirlər. Cüt müqayisə üsullarının üç variantı mövcuddur. Birinci variantda ekspertə matris təqdim edilir ki, burada şaquli və üfüqi istiqamətdə sıra nömrəsi ilə xassələrin si- yahısı verilir. Ekspertdən qrafalar sahəsində iki müqayisə olunan xassələrdən daha sanballı xassənin nömrəsini qoy- mağı xahiş edirlər. İkinci variantda ekspertə kartoçka verilir. Burada xassələr cüt- cüt qeyd olunur (məsələn, xassə 1, xassə 2, xassə 3 və i.a.). Ekspertlərdən xahiş edilir ki, iki müqayisə olunan xassələrdən daha sanballı olan xassənin altından xətt çəksin. Üçüncü variantda (tam cüt müqayisədə) ikincidən fərqli olaraq kartoçkada xassələr düz və qarşılıqlı qaydada göstərilir (məsələn, xassə 1, xassə 2, xassə 2—xassə 1 və i.a.). Ekspertdən, həmçinin, müqayisə olunan iki xassədən birinin, daha sanballı olanın altından xətt çəkməyi xahiş edirlər. Aydındır ki, bu variantda ekspertin mühakiməsi 53 ikinci varianta nisbətən iki dəfə çox olacaqdır. Bu variant eskpertin kartoçkada birinci yazıları xassənin altından xətt çəkmək mümkünlüyündən azad edir, onu, qoyulmuş sualı daha dərindən düşünməyə vadar edir. Xassələrin sanballıq əmsalının bu üsulla təyini üçün əvvəlcə hər xassənin bütün qalanları üzərində üstünləşdi- rilməsi tezliyini mühakimələrin ümumi sayına bölmək yo- lu ilə həmin xassələrin hər bir sanballıq əmsallarını bütün ekspertlərə görə hesablayırlar. Bütün nəzərdən keçirilən üsullarda sanballıq əmsal- larının təyini ekspertlərin rəyinin razılıq dərəcəsi ilə də- qiqləşdirilir. Belə ki, qrup halında qiymətləndirmə ancaq mütəxəsislərdən soruşulan cavabların yaxşı razılaşdırıldığı zaman kifayət qədər etibarlı hesab edilə bilər. Bunun üçün riyazi statistika metodlarından istifadə edilir, birinci növbədə variasiya (Y) hesablanır. Məhsulların keyfiyyətinin qiymətləndirilməsində ekspert metodlarının tətbiqi metodikasına görə ekspertlə- rin rəylərinin razılığını variasiya əmsalı Y < 0.10 olduqda yüksək; Y = 0.11-0.15 olduqda yüksək orta; Y=0.16-0.25 olduqda orta; Y=0.26-0.35 olduqda aşağı orta; Y=0.35 olduqda aşağı hesab edilir. Təcrübədə tez-tez iki ekspertin təyin etdiyi sanballıq əmsallarını ranqlayır və sonra mənasının (rolunun) müəy- yən səviyyəsində onların ardıcıl ölçülməsinə ranq korrel- yasiya əmsalları hesablanır. Bütün ekspertlərin rəylərinin razılaşdırılmasını təyin etmək üçün, həmçinin, konkordarsiya əmsalının (W), başqa sözlə, ekspertdən təşkil olunan qruplar üçün ranq korrelyasiyasının ümumi əmsalını hesablamaq lazımdır. Ranqların orta cəmini (T) bu formula ilə hesablayırlar: 54 T = ∑ ∑ (3.1) Burada Mi - yerdir, hansı ki, i -ci ekspertə görə i-ci xassənin sanbalı qoyulur (yazılır). Nə vaxt ki, hər bir xassə üzrə ranqın cəminin ranqların orta cəmindən uzaqlaşması (∆i) ∆i = ∑ olur. (3.2) Onda S = ∑ 2 götürülür. Koordinasiya əmsalı 0–1 arasında dəyişir. Ekspertlərin rəyinin tam uyğunluğu (razılaşdırılması) şəraitində 0,1-ə bərabər olur. Əgər W sıfra bərabər olursa, onda ekspertlərin rəylərinin razılığı (uyğunluğu) yoxdur. Koordinasiya əmsalının mənasını qiymətləndirmək üçün k = n-1 həddində λ 2 (Xİ) kvadrat paylanmasından istifadə edilir. Bunun üçün Pirson bəlkə meyarı kriteriyası (Xİ - kvadrat), (ranqlar tam ədədlərlə ifadə edilmiş olarsa), aşağıdakı düsturla hesablanır. λ 2 = ( ) (3.3) Sanballaq əmsallarını ranqlayan zaman elə vəziyyət yarana bilər ki, iki, üç və daha çox xassələrin sanballıq əmsalı bərabər olsun. Burada bərabər sanballıq əmsalların- dan hansının sıra nömrəsini yazmaq məsələsi meydana gəlir. Belə halda kəsrli və ya əlaqəli ranqlar tətbiq edilir. Məsələn, əgər bərabər sanballıq əmsalları ikinci yeri tutarsa, onda onları 2,5-ə bərabər kəsr rəqəmi qoyulur. Yüklə 3,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|