Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil

 
 
247 
 
larına, rejimlərə, normalara), həmçinin proseslərin öz təyi-
natına uyğunluğunu təmin edən əsas tələbləri təyin edir. 
Proseslər  (işlər)  üçün  standartlar  məhsulun  ömür 
tsiklinin müxtəlif mərhələlərində,  yəni onun işlənib hazır-
lanması, istehsalı, istismarı (istehlakı), saxlanması, nəqlet-
dirilməsi,  təmiri  və  utilləşdirilməsi  mərhələlərində  həyata 
keçirilən konkret iş növlərinə tələblər qoyur. Bu standart-
larda  məmulatın  avtomatlaşdırılmış  layihələn-dirmə  me-
todlarına,  modul  konstruksiyalaşdırılmasına,  məhsulun 
istehsalının  texnoloji  proseslərinin  prinsipial  sxemlərinə, 
texnoloji  rejimlərə  və  normalara  tələblər  verilə  bilər.  Bu-
rada  texnoloji  prosesləri  yerinə  yetirən  zaman  insanların 
həyatı və sağlamlığı üçün təhlükəsizlik tələbləri xüsusi yer 
tutur.  Bu  tələblər  müəyyən  avadanlıqların,  alətlərin,  tərti-
batların və köməkçi materialların istifadə edilməsi zərurə-
tindən irəli gəlir. 
Texnoloji əməliyyatların aparılması zamanı texnolo-
giyanın  ətraf  mühitə  müxtəlif  təsirlərinin  buraxıla  bilən 
normaları  standartlaşdırılır.  Bu  təsirlər  ekoloji  cəhətdən 
təhlükəli olan kimyəvi (zərərli kimyəvi maddələrin tullan-
tıları),  fiziki  (radiasiya  şüalanması),  bioloji  (mikroorqan-
izmlərlə yoluxma) və mexaniki (arxitektur tikililərin dağıl-
ması)  xarakter  daşıya  bilər.  Ekoloji  tələblər  ətraf  mühit 
üçün  potensial  zərərli  materialların  və  xammalın  tətbiq 
olunma şəraitinə, təmizləyici qurğuların effektiv işinin pa-
rametrlərinə, qəza tullantıları və onların nəticələrinin ləğv 
edilməsi qaydalarına, axar sularla çirkləndirici tullantıların 
buraxıla bilən yığılma normalarına toxuna bilər. 
Nəzarət metodları (sınaq, ölçmə, analiz) standartları 
işlərin  (əməliyyatların)  ardıcıllığını,  üsullarını  (qaydaları, 

---

 
 
248 
 
rejimləri, normaları), onların yerinə yetirilməsi üçün lazım 
olan texniki vasitələri təyin edir. Bu standartlar məhsulun 
keyfiyyətinə qoyulan  məcburi tələblərin obyektiv qiymət-
ləndirilməsini  yüksək  dərəcədə  təmin  edən  nəzarət 
metodlarının  tətbiqini  tövsiyə  edir.  Nəzarətin,  sınaqların, 
ölçmələrin  və  analizin  ancaq  standartlaşdırılmış  metodla-
rından istifadə etmək lazımdır, çünki bu metodlar beynəl-
xalq təcrübəyə və qabaqcıl nailiyyətlərə əsaslanır. Bu me-
todlardan  hər  birinin  özünəməxsus  xüsusiyyəti  vardır,  la-
kin  standartlaşdırılmalı  bir  neçə  ümumi,  müddəaları  da 
qeyd etmək lazımdır. Onlar aşağıdakılardır: nəzarət vasitə-
ləri və köməkçi qurğular; nəzarətin hazırlanması və aparıl-
ması qaydası; nəticələrin işlənməsi və tərtib edilməsi qay-
daları; metodun buraxıla bilən xətası. 
 
 
11.4. Standartlaşdırma metodları 
 
Standartlaşdırma  metodları  –  bu  üsul  və  ya  üsullar 
məcmusudur,  hansıların  ki,  köməyi  ilə  standartlaşdırma 
məqsədlərinə nail olunur. Standartlaşdırma ümumi elmi və 
spesifik  metodlara  əsaslanır.  Ümumi  elmi  üsullara  stan-
dartlaşdırma  obyektlərinin  qaydaya  salınmasını  və  para-
metrik standartlaşdırmanı aid edirlər. Standartlaşdırma ob-
yektlərinin  qaydaya  salınması  –  məhsulun,  proseslərin  və 
xidmətlərin  standartlaşdırılması  sahəsində  universal  me-
toddur.  Qaydaya  salınma,  müxtəlifliyin  idarə  olunması 
kimi, hər şeydən əvvəl müxtəlifliyin azaldılması ilə əlaqə-
dardır. Qaydaya salınma üzrə işlərin nəticəsi, məsələn, son 
hazır  məhsul  üçün  dəstləşdirici  məmulatların  məhdudlaş-
dırma  siyahısıdır;  məmulatların  növ  quruluşlarının  albo-

---

 
 
249 
 
mudur; texniki, idarəedici və başqa sənədlərin növ forma-
larıdır.  Qaydaya  salınma  universal  metod  kimi  ayrı-ayrı 
komponentlərdən ibarətdir: 
a)
 
standartlaşdırma  obyektlərinin  sistemləşdirilməsi 
konkret standartlaşdırma obyektlərinin cəminin elmi əsas-
landırılmış  ardıcıl  təsnifatından  və  sıralanmasından  iba-
rətdir; 
b)
 
standartlaşdırma  obyektlərinin  seleksiyası  –  icti-
mai istehsalda sonrakı istehsal və tətbiq üçün məqsədəuy-
ğun  sayılan  konkret  obyektlərin  seçməsindən  ibarət  olan 
fəaliyyətdir; 
c)
 
 simplifikasiya - ictimai istehsalda sonrakı istehsal 
və tətbiq üçün məqsədəuyğun sayılmayan konkret obyekt-
lərin müəyyən edilməsindən ibarət olan fəaliyyətdir; 
d)
 
standartlaşdırma  obyektlərinin  növləşdirilməsi 
növ (nümunəvi) obyektlərin - konstruksiyaların, texnoloji 
qaydaların, sənəd formalarının yaradılması üzrə fəaliyyəti-
dir; 
e)
 
standartlaşdırma obyektlərinin optimallaşdırılması 
optimal əsas parametrlərin (təyinat paramet-rlərinin), həm-
çinin  keyfiyyət  və  qənaətin  başqa  göstəricilərinin  qiymə-
tinin tapılmasından ibarətdir. 
Parametrik  standartlaşdırma  məhsulların,  proses-lə-
rin, təsnifatların və s. xarakteristikalarının parametrik sıra-
larının tərtib edilməsi vasitəsi ilə standartlaşdırma obyekt-
lərinin qaydaya salınmasına əsaslanır. 
Standartlaşmanın  əsas  spesifik  metodları  sırasına 
unifıkasiya, aqreqatlaşdırma, kompleksli və  önləyici stan-
dartlaşdırma aiddir. 

---

 
 
250 
 
Eyni funksional təyinatlı detal, aqreqat növlərinin sa-
yının  səmərəli  azaldılması  üzrə  fəaliyyət  məhsulun  unifi-
kasiyası  adlanır.  O,  hazır  məhsul  elementlərinin  təsnifat-
landırılmasına və sıralanmasına, seleksiyasına və simplifi-
kasiyasına,  növləşdirilməsinə  və  optimallaşdırıl-masına 
əsaslanır. Həyata keçirilmə sahəsindən asılı olaraq məmu-
latların unifıkasiyasının aşağıdakı növləri var: 

 
sahələrarası (iki və daha çox sənaye sahələri tərə-
findən  hazırlanan eyni  və  ya  yaxın  təyinatlı  məmulatların 
və onların elementlərinin unifikasiyası); 

 
sahə və zavod (bir sənaye sahəsi və  ya bir  müəs-
sisə tərəfindən hazırlanan məmulatların unifikasiyası). 
Həyata  keçirilməsinin  metodik  prinsiplərindən  asılı 
olaraq  unifıkasiya növdaxili (eyni tipli  məmulatlar ailəsi) 
və növlərarası və layihələrarası (müxtəlif tipli məmulatla-
rın qovşaqları, aqreqatları, detalları) ola bilər. 
Unifıkasiya dedikdə, müxtəlif məmulatların, detalla-
rın, qovşaqların, texnoloji proseslərin və sənədlərin əsassız 
müxtəlifliyinin texniki və iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış 
səmərəli minimuma endirilməsinə yönəlmiş fəaliyyət başa 
düşülür.  Unifıkasiyanı  keyfiyyət  parametrlərinin  optimal-
laşdırılması, buraxılan məmulatların və onların tərkib his-
sələrinin  növ-ölçülərinin  sayının  məhdudlaşdırılması  va-
sitəsi kimi nəzərdən keçirmək olar. Bu zaman unifıkasiya 
məhsulun həyat silsiləsinin bütün mərhələlərinə təsir edir, 
məmulatların,  qovşaqların  və  aqreqatların  qarşılıqlı  əvəz-
ləməsini təmin edir ki, bu da öz növbəsində müəssisələrə 
bir-biri ilə kooperasiya əlaqəsi yaratmağa imkan verir. 
Unifıkasiyanın  əsas  növlərinə  adətən konstruktor və 
texnoloji  unifıkasiyanı  aid  edirlər.  Bu  zaman  birinci  mə-

---