______________Milli Kitabxana_____________
47
Əsrlər keçdikcə dünyanın yaranması və allahların yaranması
haqqında təsəvvürlər də zənginləşmişdir. Müxtəlif sahələrdə öz
funksiyalarını yerinə yetirən allahlar xarakterinə görə insanlara da
bənzəyirdilər.
Öz təbiətinə görə yumşaq olan Xatxor inək şəklində təzahür
edəndən sonra qaniçən Okoya çevrilir. Bəlkə də bunlar Xatxor
bayramında artıq içib sərxoş olmamaq üçün uydurulmuşdur.
Xatxonrun rolunu məhəbbət hamisi kimi təhlil etməyə meyl də
mövcud idi.
Mifin ikinci hissəsi Ranın bəşəriyyətdən yorulması motivi
ilə əlaqədardır. Ra inəyin çiynində oturduğu halda olsa da, özünün
iki qayığı ilə üzdüyü şəkildə təsvir olunmuşdur. Bu kosmoqonik
nəqletmə səmanın yaranmasını izah edir. Bundan əlavə səma
sahələrinin və inəyin ayaqlarmı tutan 8 ilahənin mövcudluğu söz
oyunu kimi də təsvir olunur. Misir mifologiyasında söz oyunu
geniş yer almışdı. Söz oyunu himnlərdə və mərasimlərdə
yaradılırdı. Hər şeydən əvvəl, səma inəyi və yaxud bəzi
mənbələrdə qeyd edildiyi kimi, inək-səma haqqındakı təsəvvürlər
tarixəqədərki dövrə gedib çıxır. Qədim mətnlərə əsasən inəyin
hüdudsuz okeandan qalxaraq səmaya çevrilməsi barədə
təsəvvürlər həmin mifə qədər mövcud olmuşdur. İkincisi, günəşin
il qayığının səmanı su kimi ifadə edən konsepsiyaya görə, səma
həm gecə, həm gündüz qayıqlarında üzməkdədir. Həmin səma
suları yer okeanlarına müvafiqdir. Təəccüblü deyildir ki, səma
inəyi də yer inəyinə oxşayır. Bu sular Nilə bənzəmir, çünki qədim
misirlilər bilirdilər ki, Nil cənubdan şimala axır. Günəş isə
Şərqdən Qərbə hərəkət edirdi. Üçüncüsü, öz qızı Nutu səmaya
qardaşı və əri Kebinyerin üzərinə qaldıran allah-kişi inəyin
qarnından tutmuşdur. Nutun onu qaldıran allahların qayıqlarını
apardığını, sonra onların duzlara çevrildiyi haqqında təsəvvürlər
hələ çox qədimlərdən məlum idi. Allahların, ulduzların və günəş
allahının qayıqlarda üzməsi haqqında təsəvvürlərin əsası var idi.
Qayıq Nil çayında təbii və rahat nəqliyyat növü idi. Geniş
yayılmış əks olunan səma haqqında dördüncü konsepsiya nisbətən
rasionalist xarakter daşıyır. Səma allahlar tərəfindən qorunan və
dörd dayaqla saxlanılan üst qatdır. İnəyin dörd ayağı burada
______________Milli Kitabxana_____________
48
səmanın dörd dayağını əvəz edib. Dayaqları qoruyan 8 Xex ilahə
dünyanın dörd tərəfini təmsil edən allahlar cərgəsinə daxildir.
Dünyanın dörd tərəfinin göstəricisi olan say-rəqəm misirlilərdə
həmişə müqəddəs olmuşdur.
Misirlilərin səma haqqında dörd müxtəlif təsəvvürləri
olmuşdur. İnək, okean, qadın Nut və yerin üstü səma həmin dörd
rəqəminə daxildir.
Qədim Misir miflərində dünyanın və insanların yaradılması
əfsanələri mühüm yer tutur. İlk baxışda bu əfsanələr özlərinin
ziddiyyətli rəngarəngliyi ilə adamları çaş-baş sala bilər.
Allahların, insanların və kainatın yaradıcısı rolunda gah
heyvanlar, gah allahlar, gah da ilahələr çıxış edir. Bir əfsanəyə
görə Günəş səma inəyindən doğulur, digərinə görə bitkilərdən,
üçüncü qrupa görə isə qaz yumurtasından doğulur. Yaradılma
üsulu və yaradıcılar da müxtəlif olur. Bütün miflər üçün ümumi
olan cəhət budur ki, ibtidai xaosdan bu və ya digər allahlar
meydana gələrək bu və ya digər şəkildə dünyanı yaradırlar.
Dünyanın yaranması haqqında miflərin əksəriyyəti ən qədim
zamanlarda qəbilə-tayfa münasibətlərinin hökm sürdüyü Nil
vadisində yaranmışdır. Sonralar isə ictimai münasibətlərin inkişaf
etməsi, qədim misirlilərin dünyanı anlama üsullarının
təkmilləşməsi ilə əlaqədar olaraq həmin miflər də bir sıra köklü
dəyişikliklərə uğramışdır. Nəticədə dünyanın yaranması haqqında
mif bir növ «işlənmiş» şəkildə gəlib çatmışdır. Dünyanın
yaranması haqqında miflərin əksəriyyəti bizə tam şəkildə gəlib
çatmamışdır. Misir mifləri zəngin olduğu qədər, həm mürəkkəb,
həm də ziddiyyətli xarakterdədir.
Səma-inək haqqında mifə əsaslanaraq Misir mifologiyasının
xarakteri haqqında bəzi fikirlər demək mümkündür. Hər bir hadisə
üçün çoxsaylı mifoloji müddəalar mövcud ola bilər. Mifoloji
müddəalara münasibətdə səxavətlilik Misir üçün səciyyəvi bir
haldır. Ehkamlar olmadığından təriqətlər haqqında da təsəvvürlər
olmamışdır. Dini dözülməzlik və fanatizm yalnız ölkənin
tənəzzülə uğradığı dövrlərdə təzahür etmişdir. Fanatizm yalnız II
minillikdə, təqribən e.ə. 1370-ci ildə Ehnatonun Misir dinini zorla
mifologiyadan azad etmək cəhdi zamanı meydana çıxmışdır.
______________Milli Kitabxana_____________
49
Ehnatona qədər magiya və fetişizm daha geniş yayılmışdı.
Misirlilər özləri üçün insana adi görünən anlayışlarla
obrazları, hadisələri, obrazlar qrupunu, yaxud bir sıra hadisələri
izah etməyə cəhd edirdilər. Onlara görə həmin hadisə, obraz və
anlayışlar «allahlar dünyasına» mənsub idi. «Allahlar dünyası»
ifadəsi mövcud olan kimi təsəvvür edilməsinə baxmayaraq
bilavasitə insan əqli və hissi ilə əldə edilə bilməyən nə varsa, onu
özünə daxil edir, «simvol» vasitəsilə ifadə edilirdi. «Simvol»
insanın allahlar dünyasındakı bəzi ünsürləri bəşəri kateqoriyalar,
daha dəqiq desək, məntiq və hissi qavrayış kateqoriyaları ilə
vermək cəhdidir. Doğrudur, elə də olur ki, onların əksəriyyətini
təbiət qanunları ilə uyğunlaşdırmaq o qədər də zəruri olmur. Hələ
e.ə. III minillikdə Misirin müdrik adamları bu barədə özlərinə
həmin məsələni aydınlaşdıraraq qeyd edirdilər ki, simvolu onun
əks etdirdiyi predmetin əsli kimi qəbul etmək olmaz. Bu mənada
Misir simvolu ya predmet forması, ya hərəkət, ya da söz forması
kimi qəbul edilə bilərdi. Həmin dövrdə hər bir simvol mifoloji
anlayış olmadığı halda, hər bir mifoloji anlayış allahlar dünyasının
predmetinin simvolik inikası idi. Şübhəsiz, zəka simvolun
həqiqiliyini yoxlamaq imkanına malik deyildi. Mifoloji anlayış
yalnız o halda həqiqidir ki, o allahlar dünyasının hər hansı bir
hadisəsini insana aydın ola bilən kateqoriyalarla ifadə edə bilirdi
və insan tərəfindən etiqad kimi qəbul olunurdu.
Misir mifologiyası bütün mifoloji anlayışların cəmidir.
«Mif» ifadəsini Misir mifologiyasının müəyyən tərkib hissəsini
göstərmək üçün istifadə etmək olar. «Misir dini» bu mənada
qədim misirlilərin mifoloji anlayışlardan ümumi istifadəyə sakit
razılıq verməsinin təzahürüdür. «Misir teologiyası» bu mənada
Misir teoloqları tərəfindən mifologiyanın konstruktiv və şərhçilik
aspektlərindən təfsiridir.
Misir kahinləri öz təbliğatlarında miflərdən geniş şəkildə
istifadə edirdilər. Çoxlarına məlum olan miflər qədim dini
himnlərdə təkrar olunurdu. Amon-Ra allahların, insanların,
heyvanların və bitkilərin yaradıcısı kimi tərənnüm edilirdi. Onun
əbədi düşməni olan əjdaha-ilan üzərində qələbəsi qeyd edilirdi.
Həmin təbliğatda yaradıcı allah kimsəsizlərin və əzabkeşlərin
Dostları ilə paylaş: |