Dərsliyə Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin 21 aprel 2003-cü IL tarixli 305 saylı əmri ilə qrif verilmişdir

91 
 
Mövzu 9. 
 Xarici-iqtisadi fəaliyyətin gömrük-tarif tənzimlənməsi  
 
Gömrük tarifi - Azərbaycan Respublikasının gömrük sərhədindən keçirilən mallara tətbiq edilən 
və Xarici İqtisadi Fəaliyyətin Mal Nomenklaturasına (XİF MN) uyğun olaraq sistemləşdirilmiş gömrük 
rüsum dərəcələrinin məcmusudur.  
“Tarif” – ərəb sözü olub “siyahı” deməkdir. Deməli, gömrük tarifi idxal və ixrac rüsumlarının 
siyahısıdır. Tarif dəyəri idxal və ixrac olunan malların qiymətinə görə tarif şəklində müəyyənləşdirilir. Gömrük 
tarifi daşıdığı funksiyaların xarakterindən asılı olaraq 2 yerə ayrılır:  
1) Proteksionist funksiya;  
2) Fiskal funksiya. 
Proeksionizm(himayədarlıq) - daxili bazarın xarici rəqabətdən qorunması üçün dövlətin yürütdüyü 
iqtisadi siyasətdir. Daxili bazarı qorumaq üçün idxal rüsumlarının artırılmasının  əsas səbəbi yerli malların 
rəqabət qabiliyyətinin aşağı olmasından irəli gəlir. Belə ki, yenicə müstəqilik əldə etmiş respublikamız köhnə 
texnologiya ilə dünya bazarı standartlarına cavab verən əmtəə istehsal edə bilmir. Eyni zamanda ölkəni xarici 
mallardan asılı  vəziyyətə salmaq, nəinki iqtisadi təhlükəsizliyə, həm də milli təhlükəsizliyə ciddi problemlər 
yarada bilər. Bu isə müstəqilliyini tam möhkəmləndirməmiş bir ölkə üçün açınacaqlı nəticələrə gətirib çıxarar. 
Odur ki, hər bir dövlət kimi Azərbaycan Respublikası da öz təhlükəsizliyini təmin etmək üçün proteksionist 
siyasətdən yararlanmağa çalışır.  
Fiskal funksiya  - “fisk” latın sözü olub, “zənbil” deməkdir. Bu funksiyanın mahiyyəti dövlət 
xərclərinin maliyyələşdirilməsini təmin etmək üçün ayrı-ayrı fiziki və hüquqi şəxslərin gəlirlərinin müəyyən 
hissəsinin dövlət xəzinəsinə  cəlb edilməsidir. Ümumdövlət proqramlarının həyata keçirilməsi üçün vəsaitlərin 
dövlət büdcəsinə toplanması, məhz bu funksiya vasitəsi ilə həyata keçirilir.  
Dünyanın bütün ölkələrində gömrük tarifindən istifadə olunur. Milli tarif sistemilə yanaşı, məhəlli 
(regional) tarifləri özündə birləşdirən vahid tarif sistemi vardır. Tariflərin lazımsız artırılmasının qarşısını almaq 
və onları danışıqlar yolu ilə aşağı salmaq, ticarət məneələrini aradan qaldırmaq və s. bu tipli məsələləri 1995-ci 
ilə qədər Tarif və Ticarət üzrə Baş Saziş (GATT - General Agreementon Tariffs and Trade). Həmin ildən 
sonra Ümumdünya Ticarət Təşkilatı  (WTO - World Trade  Orhanization) adlanan qurum tərəfindən 
tənzimlənir.  
İkitərəfli və çoxtərəfli razılaşmalar  əsasında güzəştlər müəyyənləşdirilir və  tətbiq olunur. Bu 
preferensial rejim sayılır (preferensiya - bir dövlətin digərinə idxal gömrük rüsumları  dərəcələrinin azalması 
üzrə verdiyi xüsusi güzəştlərdir). Belə güzəştlərin tətbiqi milli istehsal mallarının xarici bazarlara çıxarılmasını 
əhəmiyyətli dərəcədə artıra bilər.  
Bir sıra hallarda gömrük tarifi birtərəfli qaydada ixrac məhsullarının istehsalına tələb olunan mallara 
aşağı və ya sıfır dərəcəli idxal rüsum tətbiq etməklə, milli istehsalın və ixracın stimullaşdırılması üçün istifadə 
olunur.  
Bildiyimiz kimi, rüsumlar yerli və dünya qiymətlərinin fərqi və ya fərqə uyğun müəyyənləşdirilir. Ölkə 
iqtisadiyyatının inkişaf səviyyəsi ilə gömrük rüsumlarının dərəcələri arasında müəyyən asılılıq mövcuddur. Belə 
ki, inkişaf etmiş ölkələrdə gömrük rüsumlarının dərəcələri aşağı olur. Çünki inkişaf etmiş ölkənin istehsal etdiyi 
məhsulun rəqabət qabiliyyəti yüksək olduğu üçün, daxili bazarın yüksək rüsumlar hesabına qorunmasına, 
ixracın  əlavə  tədbirlərlə stimullaşdırılmasına və büdcənin gəlir hissəsinin gömrük ödənişləri hesabına 
doldurulmasına ehtiyac qalmır.  
Gömrük-tarif tənzimlənməsinin hüquqi əsasını,  20 iyun 1995-ci ildə  qəbul olunmuş Azərbaycan 
Respublikasının  “Gömrük tarifi haqqında” qanun müəyyənləşdirilmişdir. Bu qanuna görə gömrük tarifinin 
əsas məqsədləri aşağıdakılardır:  
1) Azərbaycan Respublikası üzrə idxalın əmtəə strukturunu səmərəlilişdirmək;  
2) Azərbaycan Respublikasının  ərazisində malların gətirilməsi və  çıxarılmasının, valyuta 
gəlirlərinin və xərclərinin əlverişli nisbətini təmin etmək;  
3) valyuta sərvətlərinin Azərbaycanın gömrük ərazisinə  gətirilməsi və  çıxarılması üzərində 
səmərəli nəzarət təşkil etmək;  
4) Azərbaycan Respublikasında malların istehsal və istehlak strukturunda mütərəqqi 
dəyişikliklər üçün şərait yaratmaq;  
5) Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatını xarici rəqabətin mənfi təsirindən qorumaq;  
6) Azərbaycan Respublikası iqtisadiyyatını dünya təsərrüfatı ilə  səmərəli inteqrasiyasına  şərait 
yaratmaq.  
“Gömrük tarifi” haqqında qanunun 3-cü maddəsinə görə, Azərbaycan Respublikasının  ərazisinə 
gətirilən, gömrük rüsumuna cəlb olunan və ya olunmayan malların siyahısı  və  tətbiq edilən rüsum dərəcələri 
Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən müəyyən edilir.Eyni zamanda, xarici iqtisadi 

---

92 
 
tənzimlənən qeyri-tarif tədbirləri, ixrac gömrük rüsumlarının dərəcələri və onların tətbiq olunduğu malların 
siyahısı da Nazirlər Kabineti tərəfindən müəyyən olunur.  
Azərbaycan Respublikasının  əlverişli ticarət rejimi tətbiq etdiyi ölkələrin malları üçün ixrac gömrük 
rüsumları dərəcələrinin son həddi Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən müəyyən olunur.  
Milli maraqların qorunması və ölkənin təhlükəsizliyinin təmin olunmsı üçün Xarici İqtisadi Fəaliyyətin 
(XİF) tənzimlənməsi həyata keçirilir. XİF-in dövlət tənzimlənməsinin metodları  təsnifat  əlamətlərinə görə 4 
qrupa bölünür:  
1) iqtisadi tənzimləmə metodları;  
2) inzibati metodlar;  
3) tarif metodları;  
4) qeryi-tarif metodları.  
İqtisadi tənzimləmə, inzibati və qeyri-tarif metodları haqqında 11-ci mövzuda ətraflı məlumat verildiyi 
üçün şərhə ehtiyac yoxdur. İndi isə tarif metodu ilə tanış olaq.  
Tarif metodu  
Azərbaycan Respublikasında1 aprel 2004-cü ildən başlayaraq Azərbaycan Respublikasında spesifik 
gömrük rüsum dərəcələri advolar dərəcələrlə  əvəz edilmişdir (Advalor latınca  “ad valorem” sözündən 
götürülüb, mənası “dəyərdən” deməkdir). Belə ki, Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 20 aprel 
2004-cü il tarixli 58 saylı  qərarı ilə  “Azərbaycan Respublikasında ixrac-idxal əməliyyatları üzrə gömrük 
rüsumlarının dərəcələri, gömrük rəsmiləşdirilməsinə görə alınan yığımların miqdarı haqqında” AR NK-
nın 2001-ci il 12 aprel tarixli 80 saylı Qərarı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasının ərazisinə gətirilən 
mallar üzrə gömrük idxal rüsumlarının dərəcələri”ndə bəzi mallar üzrə spesifik gömrük idxal rüsum dərəcələri 
advolar gömrük idxal rüsum dərəcələri ilə əvəz edilmişdir. Tarif dərəcəsi gömrük dəyərinin 15%-i miqdarında 
qəbul olunmuşdur. 
AR NK-nın bu qərarı Azərbaycan Respublikasında idxal əməliyyatlarının gömrük-tarif mexanizmi 
vasitəsi ilə tənzimlənməsi, “Gömrük tarifi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun müddəalarına uyğun 
olaraq gömrük tariflərinin tətbiqi mexanizminin daha da təkmilləşdirilməsi yolu ilə xarici iqtisadi əlaqələrin 
səmərəliliyinin artırılması, sahibkarlıq fəaliyyətinin genişləndirilməsi məqsədi ilə qəbul olunmuşdur. 
Malın dəyərini kombinə üsulu ilə hesabladıqda, əvvəlcə advalor, sonra isə spesifik qaydada hesablanır, 
hər ikisi müqayisə edilərək ən böyüyü götürülür.  
Gömrük rüsumları mövsümi və xüsusi olurlar. 
Mövsümi rüsumlar malların ixracını və idxalını operaiv tənzimləmək üçün bəzi mallara tətbiq olunan 
rüsumlardır. Mövsümi rüsumlarda gömrük tarifində nəzərdə tutulmuş gömrük rüsumları dərəcələri tətbiq olunur 
və bu rüsumların qüvvədə olduğu müddət il ərzində 6 aydan çox ola bilməz (“Gömrük tarifi haqqında” Qanun, 
5-ci maddə):  
Xüsusi növ rüsumlar. Azərbaycan Respublikasının iqtsadi mənafeyini qorumaq üçün idxal edilən 
mallara müvəqqəti olaraq tətbiq edilir və aşağıdakı növlərə ayrılır (“Gömrük tarifi haqqında qanun 6-cı maddə):  
- xüsusi rüsumlar;  
- antidempinq rüsumları;  
- kompensasiya rüsumları.  
Bu rüsumların formalaşması və tətbiqi qaydaları “Gömrük tarifi haqqında” Azərbaycan Respublikasının 
Qanununda nəzərdə tutulmuş hüquqi normalarla tənzimlənir.  
Xüsusi rüsumlar aşağıdakı hallarda tətbiq olunur (“Gömrük tarifi haqqında” Qanun, 7-ci maddə):  
- əgər ölkənin gömrük ərazisinə gətirilən mallar, bu qəbildən olan malların yerli istehsalçılarına ziyan 
vuran və ya ziyan vura biləcək miqdarda və  şərtlərdə  gətirilmişdirsə, onda idxal mallarından müdafiə  tədbiri 
kimi;  
- digər dövlətlərin və onların ittifaqlarının (siyasi, iqtisadi, hərbi və s.) Azərbaycan dövlətinin 
mənafeyinə toxunan ayrı-seçkilik və digər hərəkətlərinə cavab tədbiri kimi.  
Antidempinq rüsumları 
Dempinq (ingiliscə “dumping” hərfi mənada “dağıtma” deməkdir) - xarici bazarlarda əmtəələrin dəyər 
- dəyməzinə, yəni istehsal xərclərindən aşağı qiymətlə satılması deməkdir. Dempinqin fərqləndirici 
xüsusiyyətləri, ölkədaxili aşağı və yuxarı qiymətlər arasındakı kəskin fərq və satış bazarında rəqibləri sıradan 
çıxartmaq ekspansionist latınca  “expansio” sözündən olub “yayılma”, “genişlənmə” deməkdir.  İqtisadi 
metodlarla hökmranlıq dairəsinin genişlən-dirilməsinə xidmət edir. 
Antidempinq (dempinqin əksinə olan) rüsumları, idxal olunan malların qiyməti ölkənin gömrük 
ərazisinə gətirildiyi vaxtda ixrac olunduğu ölkədəki real dəyərindən aşağı olduqda və belə bir idxal bu qəbildən 
olan malların yerli istehsalçılarına ziyan vurduqda və ya bu hal istisna olunmadıqda, eyni zamanda həmin mallar 
ölkə daxilində istehsalının təşkilinə  və ya genişləndirilməsinə maneəçilik törətdikdə  tətbiq olunur (“GT 
haqqında” Qanun , 8-ci maddə).  

---