Dərsliyə Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin 21 aprel 2003-cü IL tarixli 305 saylı əmri ilə qrif verilmişdir

95 
 
Mövzu 10.  
Gömrük ödənişləri 
 
10.1. Gömrük ödənişlərinin növləri 
 
Gömrük Məcəlləsinin 17-ci maddəsinin 19-cu bəndində oxuyuruq: “Gömrük ödənişləri müəyyən 
olunmuş qaydada Azərbaycan Respublikası gömrük orqanları  tərəfindən alınan gömrük rüsumları, 
vergilər, gömrük yığımları, hüquqi və fiziki şəxslərə gömrük fəaliyyəti üçün lisenziyaların verilməsinə 
görə alınan yığımlar, haqlar və digər ödənişlərdir.  
Mövcud qanunvericilik aktları ilə aşağıdakı gömrük ödənişləri alınır:  
1) gömrük rüsumu;  
2) əlavə dəyər vergisi;  
3) aksizlər;  
4) Azərbaycan Respublikasının gömrük işini aparan icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən icazələrin 
verilməsi və icazələrin bərpa edilməsinə görə yığımlar;  
5) gömrük rəsmiləşdirilməsi üzrə mütəxəssislərə ixtisas attestatlarının verilməsi və attestatların 
fəaliyyətinin bərpa edilməsinə görə yığımlar;  
6) gömrük rəsmiləşdirilməsinə görə gömrük yığımları;  
7) malların saxlancına görə gömrük yığımları;  
8) malların gömrük müşayiətinə görə gömrük yığımları;  
9) məlumatlandırma və məsləhətverməyə görə haqq;  
10) ilkin qərarların qəbuluna görə haqq;  
11) gömrük hərraclarında (auksion) iştirak etməyə görə haqq;  
12) digər gömrük ödənişləri.  
 
10.1.1.Gömrük rüsumları 
 
Bu maddəyə görə Azərbaycan Respublikasının gömrük sərhədindən keçirilən mallar üçün “Gömrük 
tarifi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununa uyğun olaraq gömrük rüsumu ödənilməlidir. Həm Gömrük 
Məcəlləsində, həm də “Gömrük tarifi haqqında” Qanunda gömrük rüsumu anlayışı ümumi şəkildə izah olunur. 
Belə ki, Gömrük Məcəlləsinin 17-ci maddəsinə görə, “gömrük rüsumları Azərbayca Respublikasının gömrük 
orqanları  tərəfindən Azərbaycan Respublikasının gömrük ərazisinə malların idxalı  və ixracı zamanı alınan 
ödənişlərdir”. 
Gömrük rüsumları bütün sərhədboyu dövriyyəyə şamil edilir. Bəzi mallar növündən, mənşə ölkəsindən, 
bəyan edilmiş gömrük rejimindən asılı olaraq gömrük rüsumlarından azad edilirlər. Əgər konkret mal gömrük 
tarif qanunvericiliyinin normalarına uyğun gömrük rüsumuna cəlb olunmursa, onda həmin mal nəzərdə tutulan 
gömrük ödənişlərini ödədikdən sonra gömrük sərhədini keçə bilər.  
Gömrük rüsumları gömrük sərhədini keçməsi faktı ilə qüvvəyə minən və xarici ticarət dövriyyəsi 
mallarına tətbiq edilən dolayı vergi növ müxtəlifliklərindən biridir.  
Gömrük rüsumları bütün əsas vergi xüsusiyyətlərini özündə cəmləşdirmişdir:  
a) gömrük rüsumlarının ödənişi də məcburi xarakter daşıyır və dövlət hakimiyyət məcburiyyəti 
ilə təmin edilir;  
b) gömrük rüsumları göstərilən xidmətin əvəzi deyil və qarşılıqsız (əvəzində heç bir şey etmədən) 
tutulur;  
c) gömrük ödənişlərindən daxilolmalar konkret dövlət xərclərini ödəmək üçün nəzərdə 
tutulmamışdır.  
Gömrük - tarif münasibətlərinin hüquqi tənzimlənməsi birtərəfli xarakter daşıyır və gömrük-tarif hüquqi 
münasibətlərinin subyektlərinə vergiqoymanın miqdarı,  əsasları, müddəti və s. kimi məsələlərdə razılaşmağı 
mümkünsüz edir. Ancaq gömrük rüsumlarının müəyyənləşdirilməsinin birtərəfliliyi prinsipi dövlətlər və 
sahibkarlar arasında vergi müqavilələrinin bağlanması əlehinə deyildir. Bu cür razılaşmaların predmeti dövlətin 
sosial-iqtisadi plan və proqramlarının icrasını stimullaşdırmaq məqsədi ilə özəl sahibkarlığa etdiyi vergi 
güzəştləridir.  
Gömrük rüsumlarının vergi təbiətli olması onları daha çox gömrük yığımları ilə müqayisə etdikdə gözə 
çarpır. Gömrük rüsumlarından fərqli olaraq, gömrük yığımları - mal qismində ölkənin gömrük sərhədindən 
keçirilən mal və nəqliyyat vasitələrinin, habelə müşayiət olunmayan baqajda, beynəlxalq poçt göndərişlərində 
keçirilən, kommersiya məqsədləri üçün nəzərdə tutulmayan malların və yüklərin, həmçinin nəqliyyat 
vasitələrinin gömrük rəsmiləşdirilməsinə görə qanunvericiliklə müəyyən olunmuş ödəmələrdir. Deməli, gömrük 

---

96 
 
yığımları idxal və ixraca məşğul olanlara gömrük orqanlarının göstərdiyi xidmətin qarşılığında aldığı 
ödəmələrdir.  
Verginin bütün əsas elementləri gömrük rüsumlarına da xasdır. Gömrük rüsumları qoyulan subyekt 
deklarantdır. Deklarant gömrük sərhədindən keçirilən mal və nəqliyyat vasitələrini öz adından gömrüyə bəyan 
edən şəxsdir. Deklarant həm mal və nəqliyyat vasitələrini keçirən şəxs, həm də gömrük brokeri (vasitəçi) ola 
bilər. Gömrük rüsumu qoyulan obyekt isə gömrük dəyəri, gömrük sərhədindən keçirilən malların kəmiyyət 
göstəriciləri və ya hər ikisi birlikdə ola bilər.  
Gömrük rüsumunun növbəti elementi onun dərəcəsidir (stavka). “Gömrük tarifi haqqında” Azərbaycan 
Respublikası Qanununun 3-cü maddəsinə görə,  gömrük rüsumlarının dərəcələri Azərbaycan Respublikası 
Nazirlər Kabineti tərəfindən müəyyən edilir. Bu qanunda nəzərdə tutulmuş hallar istisna olmaqla, gömrük 
rüsum dərəcələri Azərbaycan Respublikasının gömrük sərhədindən mal keçirən hüquqi və fiziki şəxslərdən, 
sövdələşmə növlərindən və digər amillərdən asılı olaraq dəyişdirilə bilməz.  
İdxal gömrük rüsumlarının dərəcələri malın mənşə ölkəsindən asılı olaraq diferensasiya olunur. Əgər 
idxal olunan malın mənşə ölkəsi ilə Azərbaycan Respublikası arasında  əlverişli ticrət rejimi (ƏTR) 
mövcuddursa, onda idxal gömrük rüsumlarının dərəcələri və gömrük rüsumuna cəlb olunmayan malların 
siyahısı  Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti  tərəfindən müəyyən edilir. (“Gömrük tarifi haqqında”, 
Qanun, maddə. 3, bənd 3). 
İxrac gömrük rüsumlarının dərəcələri və onların tətbiq olunduğu malların siyahısı, həmçinin xarici 
iqtisadi tənzimləmənin qeyri-tarif tədbirləri Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti tərəfindən müəyyən 
olunur. Azərbaycan Respublikasının  ƏTR tətbiq etdiyi ölkələrin malları üçün ixrac gömrük rüsumları 
dərəcələrinin son həddi Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi tərəfindən müəyyən olunur.  
İdxal-ixrac  əməliyyatları üzrə gömrük rüsumlarının dərəcələri sonuncu dəfə Azərbaycan Respublikası 
Nazirlər Kabinetinin 12 aprel 2001-ci il 80 saylı qərarı ilə müəyyən edilmişdir. Lakin 22 dekabr 2003-cü ildə 
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti 161 saylı  Qərarı ilə  həmin qərara  əlavələr və  dəyişikliklər 
edilmişdir. Həmin qərara  əsasən ilk dəfə olaraq 72, 76, 78, 79 və 80-ci mal qruplarına ixrac rüsumları  tətbiq 
olunmuşdur.  
Azərbaycan Respublikasının bağladığı  sərbəst ticarət haqqında ikitərəfli sazişlərə görə  də rüsumlar 
tətbiq olunmur. Məsələn, Rusiya Federasiyası, Ukrayna, Gürcüstan, Moldova və s.  
Vergi sistemində olduğu kimi, gömrük rüsumlarına da güzəştlər tətbiq olunur. Bu tarif güzəştləri və ya 
tarif preferensiyaları adlanır. Tarif güzəştləri (tarif preferensiyaları) dedikdə, Azərbaycan Respublikasının ticarət 
siyasəti həyata keçirilərkən qarşılıqlı və ya birtərəfli qaydada ölkənin gömrük sərhədindən keçirilən mallar üzrə 
əvvəl ödənilmiş rüsumun qaytarılması, rüsum ödənişindən azadetmə, rüsum dərəcələrinin aşağı salınması, malın 
preferensial gətirilməsi (çıxarılması) üçün tarif kvotaları şəklində verilən güzəştlər başa düşülür (“Gömrük tarifi 
haqqında” Qanun, 33-cü maddə 1-ci bənd). Gömrük güzəştlərinin verilməsi qaydası Azərbaycan Respublikası 
Nazirlər Kabineti tərəfindən müəyyən edilir və “Gömrük tarifi haqqında” Qanunun 35-ci, 36-cı  və 37-ci 
maddələri istisna olmaqla fərdi xarakter daşıya bilməz.  
Cəlb olunma obyektlərinə görə gömrük rüsumları - idxal (import) və ixrac (eksport) kimi iki yerə ayrılır.  
İdxal rüsumları ölkənin daxili bazarını xarici rəqabətdən qoruduğu halda proteksionist (daxili bazarı 
qorumaq üçün yerli və dünya qiymətləri arasındakı  fərqdən yüksək müəyyənləşdirilən rüsumlar) funksiyanı 
yerinə yetirir. Bu halda təkcə idxal olunan malların deyil, həm də yerli malların qiyməti dünya qiymətləri 
səviyyəsinə qalxır.  
İxrac rüsumları gömrük-tarif tənzimlənməsinin fiskal funksiyasının həyata keçirilməsində birinci 
dərəcəli rol oynayır. Gömrük orqanlarının yığdığı vergilərin 50 %-dən çoxu məhz ixrac rüsumlarının payına 
düşür.  
İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə idxal rüsumlarının yüksək olmasının əsas səbəbi ölkə sənayesini xarici 
rəqabətdən qorumaqdır. Azərbaycan Respublikası da öz sənayesini xarici rəqabətdən qorumaq üçün hələlik bu 
üsuldan istifadə edir. Ölkələrin iqtisadi inkişafı ilə idxal rüsumlarının miqdarı tərs mütənasibdir.  
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti idxal və ixrac gömrük rüsumlarının dərəcələrini təyin edir. 
Azərbaycan Respublikasının  əlverişli ticarət rejimi tətbiq etdiyi ölkənin malları üçün idxal və ixrac gömrük 
rüsumlarının dərəcələrinin son həddi Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən müəyyən olunur. 
Lakin  əlverişli ticarət rejimi tətbiq olunmayan ölkələrin mallarına və  mənşə ölkəsi müəyyənləşdirilməyən 
mallara idxal gömrük rüsumlarının dərəcələri iki dəfə artırılır. 
  
10.1.2. Əlavə dəyər vergisi.  
 
ƏDV dolayı vergi olub, əhalinin xərclərindən tutulur. Çünki bu vergi istehsalda və alqı-satqı prosesində 
yaranır. 1 yanvar 2001-ci ildən qüvvəyə minən “Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi”nə görə ƏDV 18 
% qəbul olunmuşdur (Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi, 173-cü maddə). 

---