Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

 
235 
malikdir. Beyinciyə oyanma siqnallarını  gətirən afferent liflər 
onun ayaqcıqlarının tərkibinə daxil olur. 
Orta ayaqcıq, beyinciyi Varol körpüsü ilə birləşdirdiyindən 
körpü ayaqcıqları adlanır. Yuxarı ayaqcıqlar birləşdirici 
ayaqcıqlar adlanıb, beyinciyi dördtəpəli cismə birləşdirir. Üçüncü 
cüt ayaqcıqlar, alt ayaqcıqlar kəndirəoxşar cisim adlanıb, 
beyinciyi uzunsov beyinlə birləşdirir. Beyinciyin yarımkürələri və 
soxulcanı xaricdən boz maddə  təbəqəsi – qabıqla örtülüb, 
daxilində  ağ maddədən ibarətdir. Ağ maddənin içərisində 
beyinciyin dörd cüt nüvəsi:  ən böyük dişli nüvə, beyinciyi 
yarmıkürəsinə aid olan mantar, kürəyə oxşar, nəhayət, soxulcanın 
ağ maddəsində yerləşən IV mədəciyin damında yerləşən dam 
nüvəsi. 
Beyincik, həm afferent, həm də efferent liflər vasitəsilə MSS-
nin bütün şöbələri ilə  əlaqədardır. Beyincik yerinə yetirdiyi 
funksiyalara görə baş beyinin köməkçisidir. 
Beyincik bədənin  əsas sensor yollarından kənarda yerləşmiş 
və onlardan bilavasitə hissi siqnallar almır. Buna baxmayaraq, 
beyinə gələn afferent somatik impulslar müəyyən mexanizmlərlə 
beyinciyə ötürülür ki, həmin sensor məlumatlar  əsasında o, 
bədənin vəziyyətindən xəbərdar olur. Beyinciyin əsas vəzifəsi 
bədən tonusunu və hərəkətlərini tənzimləməkdir. 
Beyincik çıxarıldıqda və ya pozulduqda hərəkətlərdə baş 
verən dəyişikliklər.  Beyinciyin funksiyasını öyrənmək üçün 
heyvanlarda onu bütünlüklə  və ya ayrı-ayrı hissələrini cərrahi 
yolla çıxarıb heyvanın hərəkətlərində baş verən dəyişiklikləri 
müşahidə etmək lazımdır. İnsanlarda belə müşahidələr beyinciyin 
xəstəlikləri zamanı aparılır. 
Beyinciyin cərrahi yolla birtərəfli çıxarılması zamanı ilk ağ-
rılar keçdikdən sonra heyvan ayağa qalxa bilsə  də, onda hərəkət 
pozğunluğu müşahidə olunur. 
Beyincik tam çıxarıldıqdan (şəkil 6.28) sonra ilk vaxtlar 
heyvanın ayağa qalxmaq cəhdləri baş tutmur. Sonralar heyvan 
tərpənmək istədikdə  yıxılır, heyvan öz bədəninin vəziyyətini 
məkanda saxlamaq üçün ayaqlarını geniş açıb dayanır və i.a. 
 
236 
İnsanda beyincik pozulduqda o gözləri açıq halda ayaq üstə 
dayansa da səndələyir, gözlərini örtəndə  yıxılır, düzgün yeriyə 
bilmir. 
Beyinciyi çıxarılmış heyvanların hərəkətlərində bir sıra poz-
ğunluqlar baş verir. Bu pozğunluqlara: atoniya, asteniya, astaziya, 
ataksiya, dezekvilibrasiya və dismetriya aid edilir. 
 
Şəkil 6.28. Beyinciyi çıxarılmış itdə yerimə 
hərəkətlərinin dəyişməsi (E.B.Babski və b., 1966). 
 
Dezekvilibrasiya – bədən müvazinətinin pozulmasıdır. Bu 
əlamət beyinciyin arxa beynin dəhliz nüvələri ilə sıx əlaqədə olan 
nahiyəsi çıxarıldıqda müşahidə olunur. 
Atoniya və ya əzələ tonusunun zəifləməsi – beyincik 
çıxarıldıqdan bir neçə gün sonra baş verir. Düzgün, beyincik 
çıxarıldıqdan sonra əvvəlcə əzələ tonusdan düşür. Lakin sonralar 
açıcı əzələlərin tonusu bərpa olunur və əvvəlkindən daha yüksək 
olur. Bükücü əzələlər isə əvvəlki zəif tonusunu mühafizə edir. 
Astaziya – beyincik zədələnən zaman baş və ətraflarda müşa-
hidə olunan əsmə  hərəkətləri kimi xarakterizə edilir. Beyinciyi 
zədələnmiş it pəncəsini qaldırmaq istədikdə onu bir neçə  dəfə 
yuxarı  və  aşağı  hərəkət etdirir, yemək istərkən heyvan başını ye-
mək qabının üzərinə  dəqiq istiqamətləndirə bilməyib başını  dəfə-
lərlə qaldırıb endirir, başladığı hərəkəti dərhal dayandıra bilmir. 
Ataksiya – beyincik çıxarıldıqdan sonra hərəkətlərin 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
237 
əlaqələndirilməsində baş verən xüsusi pozğunluqdur. Belə 
heyvanlarda hərəkətlər son dərəcə yöndəmsiz olur, yeriş zamanı 
ayaqlar normada olduğundan yuxarı qalxır; «xoruz yerişi» əmələ 
gəlir. Müəyyən vaxt keçdikdən sonra da belə vəziyyət qalır. 
Asteniya  – beyinciyi zədələnmiş heyvanın son dərəcə tez 
yorulmasına, əzələlərin qüvvədən düşməsinə deyilir. 
Beyinciyi zədələnmiş adamın yerişi sərxoş adamın yerişinə 
bənzəyir. Yeriyərkən əllərin və ayaqların hərəkəti qeyri müəyyən 
olur. Xəstə əlini dəqiq hərəkət etdirə bilmir. Əgər ondan əlin baş 
barmağını  hər hansı bir əşyaya yaxud öz burnunun ucuna dəqiq 
toxundurmağı tələb edilərsə, o bunu bacarmayacaqdır. 
Beyinciyin çıxarılmasından uzun müddət sonra hərəki poz-
ğunluqlar bir qədər azalır, lakin bir neçə il keçdikdən sonra da ta-
mamilə aradan çıxmır. Beyincik çıxarıldıqdan sonra hərəki funk-
siyaların bərpası yeni şərti hərəki reflektor əlaqələr yaratmaqla 
mümkündür.  
Beyincik, xüsusilə bədənin əzələ-dayaq hissiyyat aparatından 
çoxlu məlumat alır ki, bunun sayəsində beyincik bədənin 
məkanda vəziyyətinə  tənzimləedici təsir göstərir. Beyin 
sütununun retikulyar formasiyası  və orta beynin qırmızı nüvə 
kimi hərəki mərkəzi ilə beyinciyin əlaqələri daha mürəkkəbdir. 
Bu əlaqələr hesabına əzələlərin tonusu çox incə bir şəkildə idarə 
olunur. Beyincik, qabığın hərəki reaksiyaları ilə bağlı olan 
sahələrin neyronlarına, onların fəallığına tənzimləedici təsir 
göstərir. Beyincik zədələnərkən qanda şəkərin miqdarının artması 
bağırsaq və  mədənin tonusu və  hərəkətinin dəyişməsi, ürək və 
ağciyərlərin fəaliyyətində  dəyişiklik  əmələ  gəlməsi, beyinciyin 
eyni zamanda vegetativ funksiyaların tənzimində  iştirak etdiyini 
göstərir. 
Ara beyin. Beyin sütunu mərkəzi sinir sisteminin əsas şöbəsi 
olan onurğa beyni üzərində tədricən qurulmuş refleks qövslərindən 
və mərkəzlərdən ibarət yeni şöbə kimi təsəvvür etmək olar. 
Onurğa beyni üzərində olan birinci şöbə uzunsov beyindir. 
Uzunsov beyin onurğa beyninin bütün seqmentlərini birləşdirir, 
bütün skelet əzələlərinin tonik təqəllüsünü nizama salır. 
Sonrakı şöbə olan orta beyin, mərkəzi sinir sisteminin aşağı şö-
bələri üzərində üstünlük qazanır. Eşitmə  və görmə kimi mühüm 
 
238 
reseptorlara malik olan orta beyin, orqanizm üçün xarici mühitə qarşı 
daha mükəmməl cavab vermək imkanı yaradır. Orta beyin qırmızı 
nüvə sayəsində əzələ tonusunun paylanmasında iştirak edir. 
Beyin sütununun üçüncü hissəsi olan ara beyin və uc beynin 
qabıqaltı  mərkəzləri, instinkt deyilən mükəmməl və mürəkkəb 
aktları (refleksləri) təmin edir. 
Uc beynin yarımkürələri meydana gəldikcə, heyvan və insan 
fərdə məxsus mürəkkəb şərti reflekslər qazanır və psixi fəaliyyət 
kəsb edir. 
Bundan sonra ali sinir fəaliyyətində, ancaq insan üçün səciyyəvi 
olan ikinci qabıq siqnal sistemi meydana gəlir. Bu, başqa sistemləri 
özünə tabe edib insanın mürəkkəb reaksiyalarını tənzim edir. 
Embrional inkişaf prosesində ara beyin, sinir borusunun ön 
beyin qovuqcuğundan  əmələ  gəlir. Ön beyin qovuqcuğu  əvvəlcə 
iki hissəyə (ön və arxa) ayrılır. Ön tərəfdəki hissədən uc beyin və 
ya beyin yarım kürələri, arxa tərəfindəki hissədən isə ara beyin 
əmələ  gətirir. Embirional inkişaf sonuna qədər ara beynin ayrı-
ayrı törəmələrinə ayrılır. 
İnsanda uc beyin, iki yarımkürədən ibarət olub, bütün beyin sü-
tununu örtmüşdür. Beynin bütün başqa hissələri kimi yarımkürələr 
də boz və ağ maddədən təşkil olunmuşdur. Boz maddə bir tərəfdən 
səthdə toplanaraq yarımkürənin qabığını, digər tərəfdən ağ maddənin 
içərisində yerləşərək orada məhdud sinir hüceyrələr yığını  əmələ 
gətirir ki, buna qabıqaltı törəmələr və ya düyünlər deyilir. 
Ara beynin içərisində müəyyən boşluq vardır ki, buna üçüncü 
mədəcik adı verilir və orta beyindəki beyin suyolunun bilavasitə 
mabədini təşkil edir. Üçüncü mədəcik iki dəlik vasitəsilə 
yarımkürələrin içərisindəki boşluqlarla, yəni yan mədəciklərlə 
birləşir. 
Beləliklə, onurğa beyninin daxilində olan mərkəzi kanal, 
uzunsov beyində genişlənərək dördüncü mədəciyi, orta beyində 
yenidən daralaraq beyin suyolunu, ara beyində yenidən 
genişlənib, üçüncü mədəciyi və nəhayət, iki dəlik vasitəsilə beyin 
yarımkürələrinə keçərək yan mədəcikləri təşkil edir. 
Üçüncü mədəciyin yan divarlarında iki böyük boz maddə yı-
ğını vardır. Boz maddədən – görmə qabarları  və ya talamus 
(thalami optica), məməciyəbənzər cisim, hipotalamus və ya 
downloaded from KitabYurdu.org

---