E. M. Hacizadə
Yüklə 5,11 Kb. Pdf görüntüsü
|
7 GİRİŞ Qədəm qoyduğumuz yeni yüzilliyə Azərbaycan bazar iqtisadiyyatında, demokratik prinsiplərdə qərarlaşan, dünya təsərrüfatına dərin inteqrasiya olunan mühüm geopolitik məkan, beynəlxaq hüqüqun subyekti müstəqil dövlət kimi daxil olmuşdur. Yeni mahiyyət kəsb edən böyük quruculuq prosesi iqtisadiyyatın, cəmiyyətin inkişafının bütün sferalarına nüfuz edərək ictimai əmək bölgüsünün keyfiyyət dəyişikliyində, sosial ovqatda, qlobal meyllərdə əks olunur. İnnovasiyon-texniki nailiyyətlər, yeni yaranışlar, texnoloji-tərəqqi iqtisadiyyatın strukturunun mobilliyini, məhsuldar qüvvələrin inkişaf perspektivini artırır. Tarixən müəyyən sosial keyfiyyətə, ictimai hadisələrə, bütünlükdə cəmiyyətə aparıcı təsir aspektilə seçilən istehsal münasibətləri indiki keçici məzmunda, geniş çalarda yeni təsərrüfat çoxukladlığının vəhdətində uzlaşma tapır. Bununla belə, Sovetlər İttifaqından miras qalmış neqativ istehsal və idarəetmə vərdişləri, inzibatçılıq meylləri öz mövqelərini hələ ki, hamılıqla yeni təsisatlara təslim etməmiş, bütünlükdə sistemin institusional mühafizəkarlığı mütərəqqi iqtisadi standartların tətbiqində başlıca maneəyə çevrilmişdir. Bu da öz növbəsində iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində bazar strukturlarının yeni istehsal münasibətlərinin formalaşmasında ləngimələrə səbəb olmuşdur. İstehsalın səmərəliliyinin, iqtisadi artımın kəskin itməsinin qarşısının alınması yüksək investisiya tələblərinə sığınmışdır. Respublika yeni-bazar müstəvisinə keçid üçün yetərli maddi və mənəvi imkanlara, təbii, iqtisadi, elmi və insani resurslara malikdir. Mövcud potensialı isə daha əsaslı qiymətləndirməklə onun səmərəli bölgüsünü, yerləşməsini və məqsədyönlü istifadəsinin ümumi formulasının müəyyənləşdirilməsi mühüm və aktual milli, dövləti məsələdir. Bütün bunların gerçəkləşməsi iqtisadiyyatın tam dövriyyədə hərəkətə gətirilməsi və tənzimlənməsi, bazar prinsiplərinə müvafiq makroiqtisadi tarazlığın əldə edilməsi, başlanan iqtisadi islahatların dərinləşməsi və təkmilləşməsi, proseslərin permanent xarakterliliyi ilə müşayiət olunmasını, daim yeniləşməsini şərtləndirir. Konyukturanın diktəsinə müvafiq iqtisadiyyatda radikal islahatların aparılması, tələb artdıqca yeni bazar mexanizmlərinin, mütərəqqi iqtisadi texnologiyaların tətbiqinin formalaşdırılması, əmək potensialından rasional istifadə məkan və zaman baxımından səfərbər edilməyə, ciddi nəzarət götürməyə məhkumdur. İqtisadiyyat bütünlüklə investisiya ehtiyacında bulunduğu kimi onun daha çox mənfəətli olan ayrı-ayrı strukturları da kəskin kapital kasadlığı keçirməkdədir. Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi bərpa edildikdən sonra keçid dövrünün tələblərinə ən davamlı sahə kimi neft-qaz sektoru fərqlənmişdir. Maddi nemətlər istehsalının özəyini təşkil edən, təbii sərvətlərə əsaslanan neft-qaz sənayesi milli iqtisadiyyatın prioritet sahəsi kimi xarici kapitalın ən geniş biznes maraqlarında ifadə tapdı. Planetin ən qədim neft rayonlarından primitiv çıxarma ilə yanaşı, ilkin sənaye üsullu coğrafi ərazi kimi Azərbaycanın uzunmüddətli hasilat tarixinə, zəngin təcrübə əsaslı sənaye infrastrukturuna malik olması və nəhayət, burada yeni nəhəng karbohidrogen ehtiyatlarının aşkarlanması xarici investorların diqqətindən yayına bilməzdi. «Əsrin müqaviləsi»ndən başlanan Azərbaycan neftinin müştərək mənimsənilməsi üzrə 21 irimiqyaslı konsorsium formalı beynəlxalq kontraktın bağlanması respublikanın ictimai- siyasi, iqtisadi həyatında son dərəcə əlamətdar hadisə kimi iqtisadiyyatın bütün strukturuna nüfuz etdi. Yaxın 20-30 il üçün nəzərdə tutulan 50-60 milyard ABŞ dolları həcmində sərmayə qoyuluşlarının artıq 10-15%-i təyinat obyektinə cəlb edilmiş, «Çıraq» platformasından hasil edilən neftin miqdarı köhnə yataqlardakı müvafiq istehsal həcmə yüksəlmiş, «Şahdəniz» yatağından qazın sahilə gətirilməsi təmin olunmuş, Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft, Bakı-Tbilisi- Ərzurum qaz kəmərlərinin inşası hüququ çərçivədən çıxaraq kommersiya reallığına çevrilmiş, yeni regional infrastrukturun modernizasiyasının davamlı layihələndirilməsinə başlanmışdır. Neft-qaz resurslarının işlənməsinə yönələn güclü kapital axını indi sahili aşaraq quru sahələrinə də sirayət etmişdir. Bütün bu hadisələr respublika prezidenti Heydər Əliyev cənablarının adı ilə bağlı olaraq onun uğurla həyata keçirdiyi neft strategiyasının mühüm tərkib komponentlərini təşkil edir. 8 Azərbaycanın iqtisadi dirçəlişi, qlobal strukturlara inteqrasiyasının genişlənməsi, dünyəvi dəyərlərə əsaslanan möhkəm, sivil bir dövlətə inikasında vətənsevər insanları ilə yanaşı, güclü amillərdən biri kimi neft-qaz resurslarının mövcudluğu da az əhəmiyyət daşımır. İndi bu sərvətlərdən daha səmərəli istifadə ümumi milli inkişaf strategiyasının ən mühüm prioritetlərindən birini təşkil edir. Sahənin inkişafı ilə bağlı başlanan irimiqyaslı işlərin dövlətin daim nəzarət və tənzimlənməsində olması öncül səciyyə daşıyan bir məsələ olaraq qalır. Xəzərdə birgə fəaliyyət sahəsində işlərin aram gedişi bizi sadəlöhv ovqata kökləməməlidir. Nə qədər dünyəvi təcrübəyə, elmi-texniki tərəqqiyə əsaslansa da, bu mühüm, çətin, gərgin səylər tələb edən işi başlı-başına buraxmaq olmaz. Çətinliklərə, kataklizmlərə baxmayaraq dövlət orqanları sahəyə yardım və nəzarət funksiyasını daim təkmilləşdirmədə hazırlıqlarını nümayiş etdirməlidir. Bununla yanaşı, yeni yataqların işlənməsində müəyyən asudəlik əldə etdiyimiz məqamda köhnə yataqların azalan potensialına da qayğı və diqqətimizi əsirgəməməliyik. Belə ki, yeni iqtisadi sistemə keçiddə köhnə istismar sahələrində çeşidli problemlər artmaqda davam edir. Hazırda köhnə istismar obyektlərindən olan quru sahələrində rentabelli işləyən neftqazçıxarma təşkilatı demək olar ki, qalmamışdır. Dəniz sektorunda da, yalnız «Günəşli» yatağı istisna olmaqla analoji vəziyyət mövcuddur. Sahəyə adekvat olmayan münasibət vəziyyətin ağırlığında ciddi əks olunmaqdadır. Maliyyə dayanaqlığının pozulması, təchizatın pisləşməsi, quyuların sulaşması, lay enerjisinin tükənməsi dağ-mədən-geoloji şəraitinin ağırlaşması ümumi ahəngdə vəziyyəti xeyli gərginləşdirmişdir. Sosial məsuliyyətin, maliyyə möhkəmliliyinin sarsılması, «ödəmələr» sindromu, «etibar biznesi»nə əsaslanan mərkəzləşdirilmiş satış sistemi sahənin iqtisadi manevrliliyini xeyli məhdudlaşdırılmış, istehsalın «zərərsizlik nöqtəsinə» enməsinə rəvac vermişdir. Yüzlərlə quyunun reanimasiya gözləməsi, işləklərinin azdebitliliyi, qazma prosesinin səngiməsi, istehsal xərclərinin istehsal həcminə qeyri-proporsional təyinatı, hasilat meyarını rəhbər tutan sərt plan öhdəlikli direktiv üsullu idarəetmə sistemi, izafi işçi kütləsi, vəsait çatışmazlığı, renovasiya prosesinin pozulması, elmi əsaslandırılmış uzunmüddətli strateji plan və proqramların hazırlanmaması sahənin inkişafında disbalansı artıraraq onu mənfəətsiz təsərrüfat subyektlərinin birliyinə çevirmişdir. Qanunlardakı oyuqlar, normativ-hüquqi aktların qeyri-mükəmməlliyi bütün təsərrüfat tsiklini əhatə edən qeyri-konstruktivlik, digər tərəfdən yeni fiskal tələblər, solçu meyllərin təjrid olunmaması, yeni sistemə adaptasiyaya məhdudiyyətlər gətirən səbəblər sırasındadır. Bütün bunlar isə köhnə istismar sahələrini əhatə edən kompleksin qeyri-bazar sektoru kimi fəaliyyət aspektini önə gətirir. Quruda neftqazçıxarma kompleksində aparılan iqtisadi islahatların yeni sistemə adaptasiyada daha zəif və təkamüllü model seçimində təşəkkülü, onun konyuktur, qeyri-liberial xarakterliliyi öz növbəsində köklü dəyişikliklərlə müşayiət olunmanı xeyli dərəcədə məhdudlaşdırmışdır. Bununla belə, qeyd olunmalıdır ki, II özəlləşdirmə proqramına əsasən quruda neftqazçıxarma kompleksində respublika prezidentinin 29 mart 2001-ci il tarixli fərmanı ilə əksər xidmət sahələri özəlləşdirməyə çıxarılmışdır və növbəti mərhələdə də özəlləşəcək strukturlar yetərincədir. Sahənin dəyişkənlik və yeniləşməsi imkanları diapozonunun, mövcud problemlərin həllinin iqtisadi diaqnostikasının müəyyənləşdirilməməsi, onun mənfəətli, rəqabətqabiliyyətli iş sisteminə keçidin təyinatı elmimizin qarşısında duran vacib məsələlərdəndi. Tənəzzüllü meyllərin kəskinləşdiyi, dəyişkənlilik imkanlarının sıxlaşdığı məqamda vəziyyətdən çıxış yollarının aranması, onun elmi məntiqi, iqtisadi həllinin tapılması mühümdür. Bununla belə, sahəyə nəzarət edən neft generalları, sahə kapitanları, təsərrüfat rəhbərləri, mütəxəssislər vəziyyətdən çıxış yolunu daim tədqiqetmədə, iqtisadi və istehsal artımına nailolmada, səmərəliliyi artırmada səylərini yüksəltməlidirlər. Sahədə istehsal artımının təminatında əvvəllər nəzərdə tutulan xarici müştərək fəaliyyət prosesi nəzərə çarpacaq inadlı dəstəyini almışdır. Bu taktikaya istinad edən və əsasən də quru sahələrində təşəkkül tapan birgə müəsisələrin səmərəli fəaliyyəti haqqında nikbin mülahizələr yürütmək çətin bir işdi. Qonşu Rusiyada müvafiq müştərək müəssisələr təkmilləşmə prosesinin bir neçə qatından keçərək indiki müvəffəq dayanaqlı ritmik səhmləşmə mərhələsinə daxil olmuşlar. Məlumdur ki, koalisiyon idarəetmə tarixinin məhsuldar nəticələri yeni yaranışların Yüklə 5,11 Kb. Dostları ilə paylaş:
|