E. M. Hacizadə

 
15
göndərmək imkanları bu mərhələdə müəyyən qədər Almaniya vasitəsilə reallaşırdısa, sonradan 
bu bazar da ABŞ-ın inhisarına keçdi. Çar Rusiyasının baş naziri S.Y.Vitte öncə maliyyə naziri 
olanda ölkə büdcəsini neft hesabına doldurmağa başlamışdı. XIX və XX əsrlərin qovşağında 
Rusiya Azərbaycan nefti hesabına dünya liderliyini ələ aldı. Lakin bütün bu keyfiyyətlər 1900-
1903-cü illər dünya iqtisadi böhranı ilə  dəyişikliklərə  uğradı. Böhranın ilk çağlarında 
Azərbaycan nefti bir neçə il əvvəl əldə etdiyi dünya neft hasilat liderliyini yenidən ABŞ-a verdi. 
Aşağıdakı Cədvəldə Rusiyada, o cümlədən, Azərbaycan və ABŞ-da dünya neft hasilatının faiz 
nisbəti verilmişdir. 
Cədvəl 1 
 
1901-1940-cı  illərdə ABŞ-da, Rusiyada və o, cümlədən Azərbaycanda 
neft hasilatının müvafiq dünya göstəricilərinə faiz nisbəti 
(faizlə) 
İllər 
Bütün dünya 
Rusiya 
(Azərbaycansız) 
Azərbaycan 
ABŞ 
Digər ölkələr 
1901 
100 4  49 
39 
8 
1902 
100 4  42 
46 
8 
1903 
100 1  41 
48 
10 
1911 
100 5,5  14 
66 
14,5 
1940 
100 2,6  7.4 
62 
28 
 
Göründüyü kimi rus nefti XIX əsrdən başlayaraq özünün dünyəvi  əhəmiyyətini 
təsdiqləməyə başlamışdı. Azərbaycanda Bakı ətrafında neft sənayesinin sürətli inkişafı ABŞ-ın 
ilk və möhtəşəm neft şirkəti olan «Standartoyl»un dünya neft inhisarlaşmasında mövqeyini xeyli 
zəiflətdi. Lakin XX əsrin başlanğıcında Rusiyada hökumət böhranları ilə  əlaqədar geniş 
təbəllüdatlı situasiyanın yaranması hasilat tendensiyasına məhdudlaşdırıcı  təsir etdi. 1905-ci il 
rus inqilabı neft təchizatındakı ilk siyasi olay kimi tarixi izini qoydu və planetin neft sənayesini 
ilk böhranlı məjraya salan hadisə oldu. Bu ərəfədə Bakıda genişlənən neft işləri bir çox bolşevik 
liderlərinin gələcək həyatında, inqilabçı kimi yetişmədə mühüm sənət poliqonu olmuş, onların 
böyük öndəri Stalin isə  fəhlə kütləsinə  rəhbərlik etməkdə burada topladığı  təcrübəni qürurla 
xatırlamışdı. Neft ümumiyyətlə, özünün böyük siyasi fəsadlara səbəb olan xassəsi ilə də yadda 
qalmışdır.  Əsrin  əvvəllərindəki bolşevik inqilabları, 1905-ci ildəki rus-yapon müharibəsi, iki 
cahan savaşı, Yaxın Şərqin siyasi-seysmik zonaya çevrilməsi bu qəbildəndir. 
XX  əsrin gəlişi təkcə iqtisadi böhranla müşayiət olunmadı. Böyük homoekonomikus 
K.Marksın siyasi həmkarı F.Engelslə müştərək manifestində  məşhurlaşdırdıqları qorxunj 
«kommunizm kabusu» eksperimental aspektdə Rusiyada yuva saldı. Yeni quruluş axtarışında 
olan məkanda hadisələr sürətlə dəyişməkdə, siyasi fırtınaların kəskinləşməsi imperiya sütunlarını 
silkələməkdə idi. Bu da şübhəsiz ki, ölkə iqtisadiyyatına onun Avropanı  fəth edən neft 
sənayesinə neqativ təsirini göstərirdi. I Dünya, Rusiya vətəndaş müharibəsi, Oktyabr çevrilişi 
ümumilikdə, həm dünya neft iqtisadiyyatında, o cümlədən, Azərbaycan neft hasilatının 
dinamikasında əks olundu. Bu arda Azərbaycan Rusiya ilə yanaşı Almaniya, İngiltərə, Türkiyə 
və Fransanın maraq dairələrinə  dərin inteqrasiyada idi. Zəmanənin nəhəng neft şirkətləri  Şell, 
Oyl, Nobel qardaşları burada biznes qurmuşlar. İlk dəfə olaraq Azərbaycanlı sahibkarlar kapital 
dünyasında avtoritet zirvəyə yüksəlmiş, xaricdə böyük daşınmaz əmlaka, banklardakı hesablara 
malik olan iri neft bosslarına çevrilmişlər. Neft milli burcuaziyanın yaranmasına, yüksək Avropa 
mədəniyyətinin ölkədə  qərarlaşmasına, həmçinin  şəhər təsərrüfatının, ölkə iqtisadiyyatının 
yenidən təşkilinə, kənd təsərrüfatının, nəqliyyatın, yeni xidmət sahələrinin inkişafına, 
mədəniyyətin yüksəlişinə  təkan vermişdir.  İndustrial cəmiyyətin  əsas qaynaq komponenti olan 
neft XIX əsrin ikinci yarısından sonra yeni təkan alaraq növbəti onilliklərdə də özünün müxtəlif 
siyasi iqtisadi cəhətlərini büruzə verdi. Yeni sivlizasiyon mərhələdə neft rifahının yüksəlişi ilə 
yanaşı, həm də, əks istiqamətdə siyasi-iqtisadi və sosial fəsadlar törədən ağır yüklülüyə də səbəb 
 

---

 
16
olmuşdur. 
Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində Azərbaycanda neft-qaz sənayesi təmərküzləşərək əsas 
üç  şirkətin-Nobel,  Şell və Oyl-inhisarına keçdi. Onlar 60% hasilata, 86% ümumi səhmlərə 
nəzarət edirlər. Neftin sənaye üsullu ilk 50 illik mərhələsinin hasilat tarixinə  nəzər yetirdikdə 
görərik ki, böyük tərəqqi ilə müşayiət olunan bu illər  ərzində 122 dəfədən çox artım qeydə 
alınmışdır. Aşağıda Rusiya, SSRİ  və Azərbaycanda neft hasilatının 1872-2001-ci illər  ərzində 
dinamikasını xarakterizə edən orcinal bir Cədvəl verilmişdir. 
Cədvəl 2 
Rusiya (SSRİ) və Azərbaycanda dəniz və quru bölgüsündə  
1972-2001-ci illərdə neft hasilatı və nisbəti faizləri 
(min ton) 
İll
ər 
Rusiy
a 
Az
ərb
ayc
an 
Qurud
a 
D
ənizd
ə 
R
u
siyay
a 
nisb
ətd
ə %-
lə
 
İll
ər 
Rusiy
a 
Az
ərb
ayc
an 
Qurud
a 
D
ənizd
ə 
R
u
siyay
a 
nisb
ətd
ə %-
lə
 
1872 
27 26 26  - 96,3 
1937 
28301 21361 20596 765 75,5 
1873 
68 66 66  - 97,1 
1938 
30186 22105 21287 818 73,2 
1874 
106 82 82  - 77,4 
1939 
30259 21548 20609 939 71,2 
1875 
153 105 105  -  68,6 
1940 
31121 22176 21330 846 71,3 
1876 
213 183 183  -  85,9 
1941 
33000 23540 23540 * 
* 71,3 
1877 
276 248 248  -  90,0 
1942 
22000 15700 15300 400 71,4 
1878 
358 329 329  -  91,9 
1943 
17980 12700 12300 400 70,6 
1879 
431 395 395  -  91,6 
1944 
18260 11700 11300 400 64,1 
1880 
382 343 343  -  89,8 
1945 
19436 11070 10646 424 57,0 
1881 
701 656 656  -  93,6 
1946 
21746 11934 11485 449 54,9 
1882 
830 818 818  -  98,6 
1947 
26022 13412 12876 536 51,5 
1883 
1039 983 983  -  94,6 1948 
29249 13890 13240 650 47,5 
1884 
1533 1460 1460  -  95,2 1949 
33444 14352 13555 797 42,9 
1885 
1966 1884 1884  -  95,8 1950 
37878 14777 13620 
1157 39,0 
1886 
1936 1876 1876  -  96,9 1951 
42253 15215 13527 
1688 36,0 
1887 
2405 2327 2327  -  96,8 1952 
47311 15656 13325 
2331 33,1 
1988 
3074 2986 2986  -  97,1 1953 
52777 15706 12812 
2894 29,8 
1889 
3349 3249 3249  -  97,0 1954 
59281 15217 12035 
3182 25,7 
1890 
3864 3737 3737  -  96,7 1955 
70793 15284 11594 
3690 21,6 
1891 
4610 4499 4499  -  97,6 1956 
83806 15560 11424 
4136 18,6 
1892 
4775 4658 4658  -  97,5 1957 
98346 15957 11397 
4560 16,2 
1893 
5620 5381 5381  -  95,7 1958 
113216 16475 11410 5065 14,5 
1894 
5040 4808 4808  -  95,4 1959 
129537 17055 11416 5639 13,2 
1895 
6935 6256 6256  -  90,2 1960 
147859 17850 11361 6489 12,1 
1896 
7115 6365 6365  -  89,5 1961 
166068 18702 11323 7579 11,3 
1897 
7566 6949 6949  -  91,8 1962 
186068 19700  1213 8487 10,6 
1898 
8635 8014 8014  -  92,8 1963 
206069 20500 10997 9503 10,0 
1899 
9264 8534 8534  -  92,1 1964 
229603 21251 10803 
10448 9,3 
1900 
10684 9866 9866  -  92,3 1965 
242888 21500 10585 
10915 8,9 
1901 
11937 10979 10979  - 
93,6  1966 
265125 21729 10300 
11429 8,2 
1902 
11621 10504 10504  - 
90,4  1967 
288068 21605  9686 11919 7,5 
1903 
11099 9854  - 
-  88,7 1968 
309150 21138  8966 12172 6,8 
1904 
11665 10182 10182  - 
87,3  1969 
328299 20420  7956 12464 6,2 
1905 
8310 6784 6777  7  81,6 1970 
352574 20187  7287 12900 5,7 
1906 
8885 7452 7444  8  83,9 1971 
377075 19203  6769 12434 5,1 
1907 
9760 7934 7930  4  81,3 1972 
400440 18386  6598 11788 4,6 
1908 
10388 7815 7797  18  75,2 1973 
429037 18265  6364 11901 4,3 
1909 
11248 8303 8275  28  73,8 1974 
458947 17755  6210 11545 3,9 
1910 
11283 8232 8209  23  73,0 1975 
490799 17203  5841 11362 3,5 
1911 
10547 7537 7494  43  71,5 1976 
471253 15609  5632 9977  3,3 
 

---