E. M. Hacizadə
Yüklə 5,11 Kb. Pdf görüntüsü
|
11 I HİSSƏ MÖVCUD REALLIQLAR VƏ İSLAHATLAR STRATEGİYASI I FƏSİL RETROSPEKTİV GERÇƏKLİKLƏR 1.1. Neftlə ilkin təmas və onun texniki-iqtisadi əhəmiyyəti Mühüm enerjidaşıyıcısı kimi neft-qaz resursları antropogen fəaliyyətinin bütün güşələrinə nüfuz edərək, müasir texnosferanı əsaslı dərəcədə inhisara almışdır. İlkin sivilizasiya mərhələsində insana əsasən yanacaq kimi fayda verən neft min illərin aşırımlarından keçərək oduncağın, daş kömürün hegemonluğuna son qoymuş, XIX əsrin 70-ci illərində öncə Qərbi Avropa, ABŞ və Yaponiyada reallaşan sənaye intibahının məhək daşına çevrilmişdir. Bütün bu sıçrayışlar neftin yeni mahiyyət və texniki keyfiyyətinin genişlənən təzahürü ilə bağlıdır. Sürətlə planetin istehsal sferasını fəth edərək iqtisadi çevrilişlər törədən neftin spesifik xüsusiyyətlərini ən geniş çevrədə öyrənilməsi tarixən aktual bir məsələ olmuşdur. Böyük neft erasının bitməsinin dəqiq proqnozu olmadığı zəmanəmizdə də, bu aktuallıq davam etməkdədir. Neft elminin predmetini onun yaranma, istehsal üsulu və hasilat tarixindən işlənməsi, emalı və son istehlakına qədər bütün silsiləni təşkil edən axtarış və tədqiqatların məzmunu təşkil edir. İqtisadi üstünlüyü, bənzərsiz texniki keyfiyyəti ilə fərqlənən neftin planetar miqyasdakı mahiyyət təzahürü ilə yanaşı, gənj müstəqil respublikamız üçün də müasir məqamda strateji potensialı möhkəmləndirən əhəmiyyəti yüksəkdir. Məhz bu əhəmiyyəti ifadə edərək Azərbaycan sanbalının mühüm iqtisadi komponenti, neft-qaz resurslarının işlənməsi, istismarı, bölgüsü, istehsal və təkrar istehsalının optimal həcmini aramaq, rasional istifadə mexanizmlərini tapmaq, elmin qarşısında öncül məsələ olaraq durur. Bu sahədə işlərin genişmiqyaslılığı, möhtəşəmliyi müvəffəq nəticəliyi daim davamlı aspektdə inkişafı danılmaz faktdır. Sürətlə dəyişən siyasi hadisələr, qlobal axın, iqtisadi gerçəkliklər, dərinləşən, daha çox sosiallaşan bazar münasibətləri, postindustrial cəmiyyət quruculuğunun aktivləşməsi fonunda, müasir dünya təsərrüfatının mərkəzinin mikroprosessorlar, robotlar, sivlizasiyanın mühəndis dühasının nailiyyətlərinin qabarıq zənginləşdirdiyi, internet texnologiyalarının hakim kəsildiyi indiki mərhələdə milli neft- qaz sənayesinin inkişafının yeni kontekstdə öyrənilməsi, sahədə səmərəliliyin, iqtisadi və istehsal artımın təmin edilməsi böyük zəruri əsaslar yaradır. Bu baxımdan bizim tədqiqatımızda da, diqqətə gətirilən cəhətlərə istinad edərək qarşıya qoyulan məqsədlərə nailolmada müvafiq kompleks məsələlərin araşdırılmasına təşəbbüs olunur. Bu reallığı öncə neftin texniki-iqtisadi mahiyyəti, neft-qaz hasilatının tarixi inkişaf mərhələsində əsas meyllər və başlıca amillərin xarakteristikası, neftqazçıxarma sənayesinin dinamikasını əhatə edən göstəricilərin məqsədli təyinat və tredli yanaşma sintezində, genetik və üfüqi rakusda təhlili, köhnə istismar sahələrində ehtiyatlar potensialının qiymətləndirilməsi, yeni iqtisadi münasibətlər və inteqrasiyon proseslər mühitində milli neftqazçıxarmanın inkişaf perspektivlərinin öyrənilməsi əks etdirir. Hesab olunur ki, elmi-genetik baxış əsasında köhnə istismar sahələrində neftqazçıxarmanın müasir inkişafını təmin edən iqtisadi parametrlərinin müəyyənləşdirilməsi, onun mənşəyi, keçdiyi yolun, tərəqqi templərinin tədqiqi, dünya neft industriyasının empirik nailiyyətləri və digər konyuktur zəmani reallıqlarla uzlaşdırmada təhlil edilməsi daha səmərəlidir. Neftqazçıxarmanın iqtisadi tarixinə retrospektiv və perspektiv mahiyyətdə yanaşma dialektik məntiq baxımından da iqtisadi göstəricilərin statistik və dinamik vəhdətdə canlandıraraq təhlil predmetini daha dolğun əks etdirməyə imkan verir. Türk mənşəli isim kimi dünyanın bir çox məmləkətlərində neft, Avropa arealında isə müasir məqamda petroleum adlanan, korbohidrogen tərkibli, təbii aqreqat halı maye strukturlu olan üzvi maddənin tarixi qədim və zəngindir. Əsasən qonur-qara, sarı-yaşıl çalarlı, müxtəlif konsistenli, uçucu və qaz qurluşlu maddələri özündə cəm edən, çox zaman texniki 12 interpretasiyada dağ yağı və ya dağ qətranı da adlanaraq şərhi verilən neftin qəbul olunmuş nəzəriyyəyə görə maqmatik proseslər nəticəsində yüksək temperatur və təzyiqin təsirilə çökmə suxurlarında səpələnən üzvi maddələrin qalıqlarından əmələ gəlməsi ehtimal olunur. Lakin neftin mənşəyi haqqında mübahisələr doğuran müxtəlif hipotetik yanaşmalar mövcuddur. Çağdaş zamanda tellurik qeyri-üzvi, kosmik, bitki qalıqlarından yaranış üzvi, heyvan qalıqlarından yaranış üzvi qəbul edilən dörd istiqamət əsas götürülür. Vulkanik hərəkətlər nəticəsində, yüksək temperatur şəraitində buxar və karbon qazının, kömür anhidridi və qələvi metalların qovuşması ideyasına köklənən tellurik qeyri-üzvi hipoteza Q.Devi, D.Mendeleyev, P.Bertelo tərəfindən irəli sürülərək inkişaf etdirilmişdir. Kosmoqonik hipotezaya (İ.Kant, P.Laplas) görə isə neftin yaranışı yer qabığının dərinliklərində toplanan ağır metalların yüksək təzyiq altında su çatlarını keçərək frmalaşması və karbohidrogen tərkibli maddələrin qaz halından mayeyə keçidi kimi təzahürlərlə bağlıdır. A.Lekerye, C.Dobrenin və başqalarının bitki qalıqlarından yaranış üzvi nəzəriyyəsinə görə torfun qonur kömürə, onun daş kömür və antrasitə keçidi, növbəti mərhələdə karbohidrogen ayrılmaları ilə neftin əmələ gəlməsini şərtləndirir. Heyvan qalıqlarından yaranış üzvi hipoteza isə A.Enqelerin təcrübələrindən sonra daha da möhkəmlənmişdir. 1 Neftin çox min illər öncə insana bəlli aşkarlığı sənaye epoxasına qədər onun axtarışını xüsusi maraq obyektinə çevirməmişdir. Az-çox istifadəsi gərəkli sayılan bu yanacaq növünü əvvəllər açıq su hövzəsinin səthindən toplamaqla, hopduğu əhəngdaşı, qumdaşını emal etməklə, yaxud da dayaz quyulardan karxana üsulu ilə əldə etmişlər. Qədim əyyamlarda öncə mağara və açıq çuxurlarda, palçıq vulkanlı ərazilərdə, mərcanlı zoloqlarda rast gəlinən neftin Hinddə, Farsda, Çində, Malay arxipilağı və digər ərazilərdə mövcudluğü haqqında məlumatlar olmuş, İncil hekayətlərində, Herodotun, Plutraxın və başqa antik alim və tarixçilərin əsərlərində, oçerklərdə əksini tapmışdır. Tarixi yaddaşlarda Şərq yürüşündə Makedoniyalı İskəndərin neftlə yanan çıraqla tanışlığı da izini qoymuşdur. Erkən tarixi mərhələdə qədim Misirdə, Çində duz axtarışında quyu qazıntısı bir neçə yüz metrləri aşaraq yerin daha dərin qatlarını fəth etmişdir. Belə axtarış işləri digər sivilizasiyalı ərazilərdə də min illər öncə mövcud olaraq öz təbii təkamül ahəngində tərəqqi bulmuşdur. Orta əsrlərdə neftin məişətdə, təbabətdə, şəhər təsərüfatında, konkret olaraq Sisiliyada ondan çıraqların yandırılmasında, XVIII əsrdə Genuyada hətta küçələrin işıqlandırılmasında, Şimali Amerikada Hindu qəbiləri dərin olmayan quyulardan çıxarılan nefti «Seneki», indiki Çexiyanın ərazisi olan boylar ölkəsi Bohemiyada «Kvirinus» adlanan yağı müalicəvi vasitə kimi istifadə etmişlər. Lakin hadisələrin bu müstəvidə daha dinamik inkişafı XIX yüziilliyə təsadüf edir. 1826-cı ildə ABŞ-da duz axtarışı üçün qazılan quyunun neft verməsi hadisəsini isə okeanın bu tayında-Şərqdə min illər məlum olan maddənin təsadüfi kəşfi kimi qiymətləndirmək də olar. Bununla belə, qeyd etməliyik ki, məhz Amerikada aşkarlanan neft onun sənaye baxımından dəyərləndirməsində mühüm amil olmuşdur. Bir neçə on illik, sonra isə neftin böyük axtarışı daha dərin mətləbli maraqları cəlb etmişdir. Qərbi Penselvaniya düzündə 1859-cu ildə polkovnik Dreyk artezan üsülü ilə qazma apararaq neft aşkarlamış və eynən neft adlanan yeni həyəcanın təməlçisinə çevrilmişdir. Rus neft tarixini tədqiqat səhifələrində qeyd olunur ki, elə bu ərəfədə Kubanda Kudaka çayı hövzəsində 1 http://www.intertek.ru, http://www.petroleum-economist.com., www.worldoil.com. - Н. Hofer (Гёфер), "Das Erdol (Petroleum) und seine Verwandten. Geschichte, physikalische und chemische Beschaffenheit, Ursprung, Auffindung und Gewinnung des Erdols" (Bена, 1888); Boverton Redwood, "Petroleum: a treatise on the geographical distribution and geological occurrence of petroleum and natural gas; the physical and chemical properties, production and refining of petroleum and ozokerite; the characters and uses, testing, transporl and storage of petroleum products; and the legislative enactments relativy thereto; together with a description of the shale oil and allied industries" (2 тома, Л., 1896); A. Caccord, "Le petrole, l'asphalte et le bitume au point de vue geologique" (Пар., 1896); К. Nelson Boyd, "Petroleum: its development and uses" (небольшой томик, Л., 1896); Veith, "Das Erdol". Yüklə 5,11 Kb. Dostları ilə paylaş:
|