Е. S. C ə f ə r o V f I z I k a

 
19 
 
istifadə edilir. Bu halda orta sürəti tapmaq üçün bütün yolu bu yola sərf olunan 
ümumi zamana bölmək lazımdır:     
    . 
Orta sürətin tapılmasının 2 xüsusi halı ilə tanış olaq: 
1.  Hesab  edək  ki,  cisim  yolun  birinci  yarısını  sabit 
,    ikinci  yarısını  isə 
sabit   
   
 
sürəti  ilə  hərəkət  edib  (şəkil  21).  Ayrı-ayrılıqda  hərəkətlərin 
bərabərsürətli  olmasına  baxmayaraq,  bütövlükdə  hərəkət  dəyişənsürətlidir.  Bu 
halda  bütün  yolda  orta  sürəti      tapaq.    Cisim  2  hərəkətdə    iştirak    etdiyindən  
      olur. 
=
 ,    
   və   
   
olduğunu   nəzərə    alsaq,
  
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
2
1
1
2
1
2
2
1
1
2


































S
S
S
S
S
S
or
                                  
                 
alarıq  (burada  
S
S
S


2
1
  şərti   qəbul                                      
   
                
 
edilmişdir).                                                                                      Şəkil 21.                   
                                      
 
Deməli,   
2
1
S
S

      şərti  ödəndikdə orta  sürət  
2
1
2
1
2







or
  kimi  tapılır.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          
 
3
2
1
S
S
S


      olan halda  isə orta sürət üçün  oxşar qaydada  
                                  
3
1
3
2
2
1
3
2
1
3













or
 şəklində  ifadə almış olarıq.                                                           
2.  Hesab  edək  ki, cisim  yola sərf  etdiyi zamanın birinci yarısını  sabit 
,  
ikinci yarısını isə sabit 
 
sürəti ilə hərəkət etmişdir, yəni 
2
1
t
t

 -dir. Bu hal üçün   
orta sürətin düsturunu  
2
1
2
1
t
t
S
S
or




  ifadəsində  
2
1
t
t

,  
1
1
1
t
S


   və   
2
2
2
t
S


  
şərtlərini nəzərə almaqla çıxarsaq, 
     


2
2
2
1
2
1
2
1
2
2
1
1
2
1
2
1

















t
t
t
t
t
t
t
t
S
S
or
   alınar. 
 
Deməli,   
2
1
t
t

  şərti ödənən halda orta sürət  
2
2
1





or
   kimi tapılır.  

---

 
20 
 
Eyni ilə göstərmək olar ki, 
3
2
1
t
t
t


 olduqda, 
3
3
2
1







or
 olur.  
 
DÜZXƏTLİ BƏRABƏRSÜRƏTLİ OLMAYAN HƏRƏKƏT 
 
 
Bu  hərəkət  zamanı  cisim  düz  xətt  boyunca  yerini  dəyişdiyi  üçün  onun 
sürətinin istiqaməti  sabit qalır, ədədi qiyməti  isə zamandan asılı olaraq dəyişir. 
Bu o deməkdir ki, hərəkət trayektoriyasının hər bir nöqtəsində və ya zamanın hər 
bir anında cisim fərqli  sürətlərə malik olur (şəkil 22).  
Trayektoriyanın verilmiş 
 nöqtəsində   və    ya     zamanın                       
1

      
2

       
3

       
4

       
5

 
verilmiş   anında    cismin   malik                  A   .         .             .          .          . B  
 olduğu  sürət ani sürət  adlanır.                               
                                                                                                   Şəkil 22. 
 
Ani  sürət  dəyişənsürətli  hərəkətə  aid  parametrdir.  Dəyişənsürətli 
hərəkətə  aid  olan və sürətin dəyişmə yeyinliyini xarakterizə edən digər parametr  
 
 «təcil»  adlanır  və   
t
a





0


 kimi təyin  edilir.  
Burada   -  cismin başlanğıc,    -  son sürəti, 
  - sürət dəyişməsi,    t   
isə  sürətin dəyişməsinə sərf olunan zamandır. 
Təcil  vektorial  kəmiyyətdir  və  onun    istiqaməti  sürətin  dəyişməsi 
istiqamətində olur.  
Qeyd etdiyimiz kimi, təcil - sürətin dəyişmə yeyinliyini xarakterizə edən  
parametrdir.  Əgər t=1 olarsa, onda   
  olar.         
Deməli,  təcil    -    vahid  zamanda  sürət  dəyişməsinə  bərabər  olan  fiziki 
kəmiyyətdir.  
Təcilin   vahidi  düsturdan  tapılır, yəni  törəmə   vahiddir. Göründüyü kimi,  
təcilin vahidi sürət vahidinin zaman vahidinə bölünməsindən tapılır:  
 .           
                        BS-də   
  ,      SQS-də 
   - dır. 
 

---