Ekologiya lotinda p65
Ijtimoiy-ekologik omillarning inson salomatligiga ta’siri
Yüklə 2,08 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gigiyena va inson salomatligi
- NAZORAT SAVOLLARI
- Ikkinchi qism. AMALIY EKOLOGIYA IV bo‘lim.
- Atrof-muhitning ifloslanishi
- Atrof-muhitning fizikaviy, kimyoviy va biologik ifloslanishi
- Atmosfera havosining ifloslanishi
- Atmosfera havosining tabiiy ifloslanishi
- Atmosfera havosining antropogen (texnogen) ifloslanishi
- Mintaqaviy ifloslanishda
Ijtimoiy-ekologik omillarning inson salomatligiga ta’siri 102 hajmining ortishi); abiotik omillar ta’sirida biologik maromlarning buzilishi (yoritilish bilan bog‘liq fotodavrning o‘zgarishi); allergen- larga (ayrim mineral va organik moddalarga) organizm sezgirli- gining buzilishi tufayli yuqumli (mikroblar, viruslar) yoki yuqum- siz (chang, jun, dori vositalari, kimyoviy moddalar va h.k.) aller- gik kasalliklarning paydo bo‘lishi; kanserogen moddalar (kimyo- viy birikmalar, ayrim mahsulotlar) tufayli onkologik kasalliklar (to‘qimalarning ortiqcha o‘sishi, undagi hosilalar) yuzaga kelishi kabi holatlarni alohida ajratib ko‘rsatish mumkin. Yuqorida ta’kidlangan aksariyat salbiy holatlar odamning sog‘lom turmush tarzi va gigiyenik me’yorlarga qay darajada rioya etishiga to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘langan. Gigiyena — sog‘lom turmush tarzi haqidagi fan. U muhitdagi xilma-xil omillarning inson salomatligiga ta’sirini o‘rganadi. Ularga tabiiy omillar, maishiy sharoitlar va ijtimoiy-iqtisodiy munosa- batlar kiradi. Xususan, quyidagi sanitariya-gigiyena me’yorlariga amal qilish talab etiladi:
Gigiyena va inson salomatligi 103
aholi punktlari va hududlarini saqlashning, sanoat, qishloq xo‘jaligi va xo‘jalik ro‘zg‘or chiqitlarini, shu jumladan, radio- aktiv va zaharli moddalarni to‘plash, saqlash, tashish va qayta ishlashning sanitariya qoidalarini buzmaslik; atmosfera havosini muhofaza qilishning sanitariya qoidalari va gigiyena me’yorlarini buzmaslik; ta’lim muassasalarida, sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot muassasalari, boshqa muassasa hamda korxonalarda sanitariya qoidalariga rioya etish; yuqumli, parazitar kasalliklar tarqalishining oldini olish va ularni tugatish chora-tadbirlarini bajarish; tibbiy ko‘riklardan muntazam o‘tib turish va h.k. Demak, har bir fuqaro ekologik qulay sharoitlarda yashash, faoliyat ko‘rsatish huquqiga ega bo‘lgani holda bu boradagi mas’uliyatini ham unutmasligi kerak. NAZORAT SAVOLLARI
104 Ikkinchi qism. AMALIY EKOLOGIYA IV bo‘lim. BIOSFERAGA ANTROPOGEN TA’SIRLAR 12-bob. BIOSFERAGA ANTROPOGEN TA’SIRNING ASOSIY TURLARI Biosfera — doimo o‘sish va harakatda bo‘lgan sayyoraviy ekotizim bo‘lib, turli xil tabiiy jarayonlar ta’sirida muntazam o‘zgarib turadi. Unda uzoq davom etgan evolutsiya natijasida o‘z-o‘zidan tartibga solinish va salbiy jara- yonlar ta’sirini yo‘qotish xususiyati shakllangan. Bu vosita orqali biosferada moddalar almashinuvining murakkab mexanizmlari vujudga kelganki, kitobning birinchi bo‘limida ular haqida bayon etilgan. Biosfera evolutsiyasi jarayonida vujudga kelgan organizmlar- ning tur ichidagi o‘zgarishlar orqali tashqi muhitga moslashishi eng asosiy hodisa bo‘lgan. Uyushma va ekotizim ko‘rinishidagi ta- biiy biotalar milliard yillar davomida biosfera barqarorligining kafolati bo‘lib kelgan. Biroq ovchilik, dehqonchilik madaniyati va sanoat inqilobi kabi yangi texnologiyalarning paydo bo‘lishi va rivojlanishi oqibatida tabiiy omillar ta’siriga moslashgan sayyoraviy ekotizimning yanada yuqori darajadagi ta’sirotlarga duch kelishi yuz bergan. Bu ta’sirotlar odam tufayli vujudga kelgan va shu sababli antropogen ta’sirlar deb yuritiladi. Antropogen ta’sirlar deyilganda odamning iqtisodiy, harbiy, madaniy va boshqa maqsadlarni amalga oshirish yo‘lida atrofdagi tabiiy muhitga fizikaviy, kimyoviy, biologik va boshqa o‘zgarishlar kiritishi bilan bog‘langan faoliyati tushuniladi. Taniqli ekolog B. Kommoner tomonidan odamning eko logik jarayonlarga ta’sir ko‘rsatilishining besh asosiy turi ajratib ko‘rsatilgan: Biosferaga antropogen ta’sirlar haqida tushuncha 105
Antropogen ta’sirlarning aksariyati maqsadli ravishda amalga oshirilsa, ayrimlari beixtiyor o‘z-o‘zidan vujudga keladi. Ma- salan, muayyan hududdagi maydonning qurilishdan keyin isish jarayoni va h.k. Antropogen ta’sirlarning ekologik oqi- batlarini tahlil etish ularni ikki turga: ijo- biy va salbiy ta’sirlarga ajratish imkonini beradi. Odamning biosferaga ijobiy ta’sir ko‘rsatishiga quyidagilarni kiritish mum- kin: tabiiy resurslarni takror ishlab chiqish, yerosti suvlari za- xirasini tiklash, daraxtlar ekish va parvarishlash, tuproqlar re- kultivatsiyasi va boshqa chora-tadbirlar. Odamning biosferaga salbiy ta’sir ko‘rsatishi quyidagilarda namoyon bo‘ladi: katta maydonlardagi o‘rmonzorlarni kesish, yerosti chuchuk suv zaxiralarining tugashi, tuproqning sho‘r- lanishi, yerlarning cho‘lga aylanishi, o‘simlik va hayvonot turlari sonining keskin kamayishi, ayrim turlarning yo‘qolishi va h.k. Atrof-muhitning ifloslanishi inson to- monidan biosferaga ko‘rsatilayotgan salbiy ta’sirlarning eng asosiy turi hisoblanadi. Jahonda vujudga kelgan keskin ekologik vaziyatlarning aksariyati atrof-muhit ifloslanishi bilan bog‘liq. Shu sababli «ifloslanish» tushunchasini batafsil qarab chiqamiz. Ifloslanish — odam, hayvonlar, o‘simliklar va ekotizimlar holati uchun zararli bo‘lgan istalgan qattiq, suyuq va gazsimon Atrof-muhitning ifloslanishi Biosferaga ijobiy va salbiy antropogen ta’sirlar 106 moddalar, mikroorganizmlar yoki energiyaning (tovush, shovqin, nurlanish ko‘rinishida) atrofdagi tabiiy muhitga kelib qolishi. Bosh- qacha aytganda, ifloslanish atrof-muhitdagi noqulay o‘zga- rishlardir. Ifloslanish obyektlariga ko‘ra yerusti va yerosti suvlari iflos- lanishi, atmosfera havosining ifloslanishi, tuproq ifloslanishi va shu kabilar farqlanadi. Istalgan organizmlar populatsiyasi uchun birmuncha xavfli bo‘lgan antropogen ifloslanish manbalari quyidagilar hisobla- nadi: sanoat korxonalari (kimyo, metallurgiya, selluloza-qog‘oz, qurilish materiallari sanoati korxonalari va h.k.), issiqlik ener- getikasi, transport, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi va boshqa texnologiyalar. Urbanizatsiya ta’sirida yirik shaharlar va sanoat aglomeratsiyalari hududlari u yoki bu darajada ifloslanadi. Chang to‘fonlari, vulqonlar kullari, sel oqimlari kabilar tabiiy ifloslan- tiruvchilar bo‘lishi mumkin. Ifloslanish turlariga ko‘ra: kimyoviy, fizikaviy va biologik ifloslanish farqlanadi. O‘zining miqyosi va tarqalishiga ko‘ra mahalliy, mintaqaviy va umumiy ifloslanish farqlanadi. Dunyoda ifloslantiruvchi moddalar miqdori juda katta bo‘lib, ularning soni yangi texnologiyalarning rivojlanishi natijasida to- bora ortib bormoqda. Eng asosiy ifloslantiruvchi moddalar sira- siga quyidagilarni kiritish mumkin: oltingugurt dioksidi (oltingu- gurt kislotasi, sulfat), og‘ir metallar (qo‘rg‘oshin, kadmiy, si- mob), kanserogen moddalar (benzapiren), okean va dengizlar- dagi neft va neft mahsulotlari, pestitsidlar (qishloq hududlarida), uglerod va azot oksidlari (shahar hududlarida), radionuklidlar, dioksinlar. Bugungi kunda odamning atrof-muhitga, uning ayrim tarkibiy qismlariga (atmosfera, gidrosfera, litosfera va biotik uyushmalar) ta’siri misli ko‘rilmagan miqyoslarda kuchayib bormoqda. Bu salbiy jarayonlarning oldini olish har bir fuqaroning muqaddas burchidir. Atrof-muhitning fizikaviy, kimyoviy va biologik ifloslanishi 107 NAZORAT SAVOLLARI
Odamning atmosferaga ta’sir ko‘rsatishi masalasi dunyo eko- loglari va keng jamoatchiligining diqqat markaziga aylangan. Zero, hozirgi kunda ro‘y berayotgan sayyoraviy ekologik muam- molar — «parnik effekti» (bug‘li gazlar samarasi), ozon qatla- mining buzilishi, kislotali yomg‘irlarning yog‘ishi kabilar aynan atmosferaning antropogen ifloslanishi bilan bog‘liqdir. Atmosfera havosini muhofaza qilish — atrofdagi tabiiy mu- hitni sog‘lomlashtirishning bosh omillaridan biri. U biosferaning boshqa tarkibiy qismlari ichida alohida o‘rin tutadi. Atmosfera havosining tirik organizmlar hayotida tutgan o‘rnini baholash juda qiyin. Odam ovqatsiz besh hafta, suvsiz besh kun yashashi mum- kin bo‘lsa, havosiz besh daqiqa yashay oladi, xolos. Atmosfera havosining ifloslanishi deyil- ganda havo tarkibi, xossalarining odam va hayvonlar sog‘lig‘iga, o‘simliklar va ekoti- zimlar holatiga zararli ta’sir ko‘rsatadigan darajada o‘zgarishi tushuniladi. Boshqacha aytganda, atmosfera ifloslanishi havo tarkibi va xossalaridagi noqulay o‘zgarishlardir. Atmosfera havosi tabiiy va antropogen (texnogen) ifloslanishi mumkin. Atmosfera havosining ifloslanishi 108 Atmosfera havosining tabiiy ifloslanishi vulqonlar faoliyati, tog‘ jinslarining yemirilishi, shamol eroziyasi, o‘simliklarning yalpi gullashi, yong‘in tutunlari va boshqalar ta’sirida yuz beradi. O‘zbekistonda Qizilqum sahrosi, Orol dengizining qurigan qismi (Orolqum) kabi atmosferaga chiqishi mumkin bo‘lgan aerozollar (qattiq zarralar)ning yirik tabiiy makonlari mavjud. Uchib yuruvchi bu aerozollarning asosiy tarkibini tuproq va mi neral zarrachalar tashkil etadi. Orol dengizining qurigan qismidan shamol ta’sirida yiliga o‘rta hisobda 40—45 million tonna tuzli qum atmosferaga ko‘tariladi. Shamol ta’sirida qum-tuzlarning ko‘chishi hozirgi Orol dengizi qirg‘og‘idan o‘rtacha 100 kilometr uzoqlikda bo‘lgan hududlarda sodir bo‘ladi. Ayrim manbalarga ko‘ra, chang-tuz ko‘chishining doirasi sohilbo‘yidan 300 km oraliqda kuzatiladi. Orolbo‘yidan ko‘tariladigan chang-to‘zonlar tarkibida sulfat tuzlari 25—48 % ni, xlorid tuzlari 18—30 % ni, karbonat tuzlari 10— 20 % ni tashkil etadi. Atmosfera havosining antropogen (texnogen) ifloslanishi odam faoliyati jarayonida turli xil ifloslantiruvchi moddalar chiqarilishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Mazkur ifloslanish o‘z miqyoslariga ko‘ra, tabiiy ifloslanishdan ancha ustun turadi. Atmosfera havosining ifloslanishi tarqalish miqyoslariga ko‘ra mahalliy, mintaqaviy va umumiy bo‘lishi mumkin. Mahalliy if loslanish uncha katta bo‘lmagan hududlar (shahar, sanoat mar- kazi, qishloq xo‘jaligi hududlari) havosida ifloslovchi moddalar miqdorining ortishi bilan tavsiflanadi. Mintaqaviy ifloslanishda salbiy ta’sir doirasiga birmuncha katta hududlar (masalan, Far- g‘ona vodiysi) atmosferasi tortiladi, umumiy ifloslanish esa yer atmosferasi havosining o‘zgarishi bilan tavsiflanadi. Atmosferaga chiqariladigan zararli moddalar agregat holatiga ko‘ra quyidagicha tavsiflanadi:
109
Atmosfera havosini ifloslantiruvchi asosiy moddalarga qu- yidagilar kiradi:
d) zaharli moddalar bilan bog‘liq holda qo‘rg‘oshin, simob, kadmiy hamda avtomobillar va eritish sexlaridan chiqariladigan boshqa og‘ir metallar, uglevodorodlar (C2 H2), aldegidlar, zaharli uchuvchan eritmalar (benzin, spirt, efir), radioaktiv moddalar (radionuklidlar) va h.k. Atmosferani ifloslantiruvchi asosiy manba- larga quyidagi tarmoqlar kiradi: issiqlik ener- getikasi (issiqlik va atom elektr stansiyalari, sanoat va shahar bug‘ qozonlari), qora va rangli metallurgiya, neft qazib chiqarish va neft kimyosi, avtotransport va qurilish materiallari ishlab chiqarish korxonalari. Issiqlik elektr stansiyalari, sanoat va shahar bug‘ qozonlaridan qattiq yoki suyuq yoqilg‘ining to‘liq yonish jarayonida — uglerod oksidi, suv bug‘lari hamda yarim yonish jarayonida — oltingu gurt, azot va uglerod oksidlari, uglevodorodlar atmosferaga tutun bilan chiqariladi. Hisob-kitoblarga ko‘ra, 5000 t ko‘mir yoqilganda atmosfera havosiga taxminan 170 t SO2 va SO3, 30—35 t qattiq zarrachalar (chang, qurum) va 50 t NO2 chiqariladi. Suyuq yoqilg‘i (mazut) ishlatilganda birmuncha kam, gaz yoqilg‘isi ishlatilganda esa ko‘- mirga nisbatan 5 marta, mazutga nisbatan 3 marta kam zararli moddalar chiqariladi. Qora metallurgiya korxonalarida 1 t po‘lat quyishda atmo sferaga 0,04 t qattiq zarrachalar, 0,03 t oltingugurt oksidi va Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|