Еlcan həbibzadə
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
132 zehni orijinallığı və ya yüksək mənəvi simanı dəstəkləmirdi: əcdadlara ciddi sitayiş normaları eqoist meylləri hələ uşaqlıqdan üstələyirdi. İnsana uşaqlıqdan adət etdirilirdi ki, şəxsi, emosional, yüksək öz dəyərlər ümumi, qəbul olunmuş, rasional şərtləndirlimiş və hamı üçün vacib olanlarla müqayisəyə gəlməzdir. İlk baxışdan ənənələrə belə sadiqlik qəribə görünə bilər. Konfutsi dünyagörüşündə isə o, dərin mənaya malik idi, zira o, Nizamın rəhni idi. Tipik utopist olaraq o, elə bir cəmiyyət arzulayırdı ki, burada hər şey cüzi xırdalıqlara qədər nəzərdə tutulsun. Konfutsi hesab edirdi ki, insan humanizm və etiket normalarına cəzasız riayət etməyi öyrənməlidir. Humanizm və etiket ailəni möhkəmləndirir: eyni zamanda o, dövlətdə əmin-amanlıq yaradır, hər şey firavan olan dövlət isə insana xoşbəxt həyat gətirir. Konfutsi mülahizələrinin əsas axını bu cür idi. Humanizm və etiket, Jen və Li Konfutsi üçün universal həyat qanunları idi. Ancaq ona görə uzaq keçmişi öyrənmək zəruri idi, belə ki, keçmişdə onları kamil bilir və yerinə yetirirdilər. Jen və Li ilə müqayisədə idrak heç nədir. Konfutsiyə görə, humanizm şərtilik demək deyil, insanın əsl təbiətini açır, heç bir insan sinfi ilə məhdudlaşmır. Arzulayan hər kəs qəlbində onun oyanışına müvəffəq ola bilər. Özünütəkmilləşdirmək bacarığı “başqalarına özün kimi baxmaq vəziyyətində olmaqdır”. Humanizmin mahiyyəti sadədir. Bu o deməkdir ki, özünə arzulamadığını başqalarına etməyəsən. Hələ buddizmdən və Əhdi- əqiqdən məlum olan və İncilin müqəddəs tutduğu bu ümumi əxlaq qanununu Konfutsi heç bir fövqəlbəşəri başlanğıcla bağlamırdı. Konfutsiyə görə, o, ilahi ehkamdan daha çox insanın təbii xüsusiyyətlərinin inikasıdır. “Bizim Müəllimin doktrinası, – konfutsiçilər deyirdilər, – öz mahiyyətimizin əsaslarına sadiq qalmaqdan ibarətdir”. Konfutsiçilık Çin cəmiyyətində aparıcı mövqe tutmağa, struktur möhkəmliyi əldə etməyə və öz qatı konservatizmini əsaslandırmağa müvəffəq oldu, bu da özünün ən yüksək təcəssümünü dəyişməz qayda kultunda tapırdı. Qaydaları gözləmək, nəyin bahasına olursa-olsun sifətini qorumaq, üzünü itirməmək – bütün bunlar artıq xüsusilə mühüm rol oynayırdı, çünki sabitliyin qarantı kimi baxılırdı. Nəhayət, konfutsiçilık ölkənin səma ilə, səmanın adından – dünyada məskunlaşan müxtəlif tayfa və xalqlarla qarşılıqlı əlaqəsinin 133 nizamlayıcısı kimi də çıxış edirdi. Konfutsiçilık in-çjou dövründə yaranan hökmdara sitayişi, səmanın altını ulu səma tərəfindən idarə edən – “səma oğlu” imperator kultunu dəstəklədi və ucaltdı. Buradan da bütün dünyanın sivilizasiyalı Çin ilə işrətdə və cəhalətdə mənasız həyat sürən və bilik və mədəniyyəti bir mənbədən – dünyanın mərkəzi Çindən götürən mədəniyyətcə geridə qalmış barbarlara bölünməsinə cəmi bir addım qalmışdır. Konfutsi onun üçün, onun nəsli, yaxın tələbələri və davamçıları üçün xüsusi ayrılmış qəbirstanlıqda dəfn edilmişdir. Konfutsinin evi konfutsiçilık məbədinə çevrilmiş və ziyarət yeri olmuşdur. Konfutsinin ölümündən sonra onun çoxsaylı tələbə və ardıcılları müxtəlif cərəyanlar yaratmışlar ki, bunların da sayı e.ə. 3-cü əsrdə, Xan Feyin məlumatına görə, artıq səkkizdən az deyildi. Daosimdən fərqli olaraq, konfutsiçilık Çin dövlətinin iyerarxik sistemini dəstəkləyirdi. Konfutsiançılığın əsas müddəalarından biri – çjen min (adların düzəldilməsi) təlimi idi, o, hər bir kəsdən cəmiyyətdə öz yerini yaxşı xatırlamağı tələb edirdi. Konfutsiçilık təlimində öz-özlüyündə Allah anlayışı ümumiyyətlə yoxdur və mahiyyət etibarı ilə, onu din yox, fəlsəfə adlandırmaq daha düzgün olardı. Bununla belə, digər şərq təlimləri kimi o da ruhların, iblislərin və allahların varlığına inanırdı. Bu təlimdə əcdadlara pərəstiş böyük rol oynayır. Bu kulta görə ölmüş əcdadlar ruh və insan aləmləri arasında fəal əlaqəni həyata keçirir. Sözün tam mənasında din olmasa da, konfutsiçilık dindən daha artıq idi. Konfutsiçilık – həm siyasət, həm inzibati sistem, həm iqtisadi və sosial proseslərin ali nizamlayıcısı – bir sözlə, tam çinli həyat tərzinin əsası, Çin sivilizasiyasının mahiyyəti idi. İki min ildən artıq zaman ərzində konfutsiçilık çinlilərin şüur və hisslərini formalaşdırmış, onların etiqadlarına, psixologiyasına, davranışına, təfəkkürünə, qavrayışına, məişətinə və həyat tərzinə təsir etmişdir. Konfutsiçilıyin başlıca triumfu onda idi ki, o, çinlinin ana südündən canına hopan ideala daha uyğun oldu. İnsanları onun mistizimdən xali rasional etikası cəlb edir, o, öz humanizm, mötədillik və ortalıq ruhu ilə ürəkləri fəth edirdi. Onun əhdi konkret, dünyəvi və hamı tərəfindən başa düşülən idi. Nizam və rifah çinlilərin gözlərində həmişə xüsusi cazibəyə malik olmuşlar. Konfutsi bütünlüklə dünyaya yönəlmişdir, o, insan həyatı nədir deyə maraqlanmırdı, sadəcə əmin- amanlıq və bolluqda yetişmək üçün yaşamağı təlim edirdi. O, nə 134 müqəddəs, nə də peyğəmbər deyildi, lakin məhz belə praktik, mühakiməli, adi olaraq çinlilər üçün dəyərli idi; o, hamının simpatiyasını qazanmışdı: sadə xalq ona öz maraqlarının müdafiəçisi, imkanlı təbəqə – hüquqlarının təminatçısı, bütün millət – ona tərəqqi bəxş etməyə qabil dahi rəhbər kimi baxırdı. Lakin konfutsiçilık ruhunu ancaq Çin çərçivəsi ilə məhdudlaşdırmaq olmazdı. Bunu rasionalizm və maarifçiliyin hökmranlığı dövründə onun Qərbdəki şöhrəti də sübut edir. Çində konfutsiançılıq 1912-ci ilə qədər rəsmi ideologiya olmuş, 1949-cu ilədək isə ruhani hakim mövqe tutmuşdur, hazırda uyğun vəziyyət Tayvan və Sinqapurda qorunmaqdadır. 1960-cı illərdəki ideoloji darmadağından sonra (“Lin Byao və Konfutsi tənqidçiləri” kampaniyası) hazırda o, ÇXR-də öz vaxtını gözləyən milli ideyaların daşıyıcısı kimi yenidən uğurla dirçəlir. Beləliklə, konfutsiçilık idealı – sadəcə ekzotik fəlsəfə deyil. O, elə bir təlim yaratmağa müvəffəq oldu ki, burada insanın son məramı – tamamilə dünyəvidir, əxlaq dindən asılı olmayaraq möhkəmlənə bilər, ruhun bütün ali ehtiyacları şüurdan uzaqlaşdırıla bilər, həyatın faciəviliyi isə harmonik cəmiyyət yaratmaqla aradan qaldırıla bilər. Tamamilə aydındır ki, bu nəzəriyyə sadəcə Çin ixtirası deyil, o, ümumbəşəri cazibəyə malikdir. Daosizm Çində Konfutsi təlimi ilə, demək olar ki, bir vaxtda müstəqil fəlsəfi nəzəriyyə kimi meydana gəlmişdir. Daosizmin əsas anlayışı – Dao anlayışıdır. Dao qeyri-cismanidir və hissi qavrayışa qapılmır, o, hər yerdə və heç haradadır, formasız və məzmunsuzdur, sonsuz və əbədidir, boş, lakin bitməz-tükənməzdir. O – allahlar da daxil olmaqla, hər şeyin ilk əcdadıdır. O, yaranışın qapısı, dünyanın köküdür, hər bir şey onda gizlənib. Hər şey Daodan yaranır və hər şey Daoya dönür. Dao sonsuz dövri hərəkətdədir: o, son hüduda çatmadan yenidən mənbəyə can atır. Dao – varlığın ali qanunudur, lakin öz-özlüyündə varlıq deyil; o, varlıqdan, onun hüdudlarından kənardır, lakin o, Allah deyil, fövqəltəbii güc deyil, zira Dao təbiidir, hərçənd ki, əlçatmazdır. O – ali həqiqi gerçəklikdir, hansı ki, ondan yaranan fenomenal dünya dəyişməz deyil və əbədi mövcud deyil. Şeylər dünyası Dao tərəfindən yaradılır və həyat qanunlarına tabedir. Bütün şeylər böyük dövranda yerləşirlər və onlara qoyulan həddə çatıb ilkin mənbəyə, ilkin başlanğıca, Daoya qayıdırlar, o, da onlara yeni Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|