129
fikrincə, xalqı tale yazısına buraxmaq olmaz. Cəmiyyətin həyatında
təbiilik və qanunlar arasındakı harmoniya hökm sürməlidir. “Təbiət
sünilikdən irəlidə olanda barbarlıq, sünilik təbiəti ötəndə isə ikiüzlülük
alınır. Yalnız təbii və süninin tarazlığı xeyirxah insanı yaradır”.
Konfutsiçilik yarandığı ilk gündən sosial-etik və dövlət aparatına
qovuşma cəhdinə görə seçilib.
Bu cəhdə ailə-qohumluq kateqoriyalarına dövlət və səmavi
hakimliyinin nəzəri izahları da uyğun gəlirdi: “dövlət – bir ailədir”,
Səma oğlu həm də “xalqın atası və anasıdır”. Dövlət cəmiyyət ilə,
sosial münasibətlər isə ailə strukturunun əsasında olan ata və oğul
arasındakı şəxsiyyətlərarası əlaqələrlə eyniləşdirilirdi.
Konfutsinin dövlət haqqında olan baxışlarında əsas diqqət
“adların bərpasına” ayrılır. Hər bir insan özünü tutduğu mövqeyə tam
uyğun şəkildə aparmalıdır. Əgər hökmdar əməldə yox, yalnız sözdə
hakimdirsə, bu çox pisdir. Konfutsi bir knyaza -“Dövlət, hakimin
hakim, təbəənin təbəə, atanın ata, oğulun oğul olduğu halda çiçəkləyir”,
- demişdi. Əgər dövlət dövlət olmaq istəyirsə, “onun kifayət qədər
ərzağı, qoşunu olmalı və xalq hökmdarına inanmalıdır”.
İmperator ölkənin atasıdır və təbəələr onun sadiq övladları
olmalıdır. Ölkənin əhalisi 4 kateqoriyaya bölünürdü (bir növ hind
kastalarını xatırladır):
1.
Anadangəlmə müdrik olanlar;
2.
Müdriklik qazana biləcək insanlar;
3.
Çətinliklə təlim görə biləcək insanlar;
4.
Müdrilklik qazana və bilik əldə edə bilməyəcək camaat.
Belə sıralanmış cəmiyyət, ali (düşünən və idarəedənlər) və aşağı
(işləyən və tabe olanlar) təbəqədən ibarət olmalı idi. Hansı təbəqəyə
mənsub olma kriteriyası kimi varislik və var-dövlət prinsipi deyil,
insanın tzyun-tszı idealına yaxınlıq dairəsi götürülməliydi. Əslində bu
kriteriya istənilən şəxsin yuxarıya yolunu çətinləşdirirdi: sadə camaatın
məmurlardan “heroqliflər divarı” olan bilik ayırırdı. Li-tszıda
(mərasimlər haqqında qeydlər) mərasim və qaydaların sadə camaata aid
olmaması və ağır fiziki cəzaların savadlılara verilməməsi haqqında
xüsusi qeydlər vardı.
Konfutsi idarəolunmada son və ali məqsəd olaraq xalqın
maraqlarını ifadə etməyə çalışırdı. Bunula belə, o, əmin idi ki, xalqın
özünə öz maraqları anlaşılmazdırr və təlim görmüş konfutsiçilərin
köməyi olmadan onun idarə olunması mümkün deyil. “Xalqı doğru
130
yolla getməyə məcbur etmək lazımdır, amma səbəbini izah etmək lazım
deyil”.
Konfutsi həyatın mənası, Allah və ölümsüzlük haqqında suallara
cavab axtarmırdı. Onu təbiətin sirrləri və insan mövcudluğunun faciəsi
narahat etmirdi. Konfutsi üçün əsas məsələ cəmiyyətin sakit
çiçəklənməsinin yolunu tapmaq idi. O, Dao haqqında danışarkən, bu
sözün arxasında əlçatmaz və sirrli bir şey olduğunu düşünmürdü: “Dao
insandan uzaqda deyil: ağıldan uzaq bir yol seçilməsi əsil Dao deyil”.
Onun izah etdiyi Dao konkret sosial və etik ideal idi.
Amma bu Konfutsinin Ali Başlanğıcı inkar etməsi anlamına
gəlmir. Bu, sadəcə olaraq, Konfutsiyə uzaq və mücərrəd göründüyü
üçün onu az maraqlandırırdı. Onun dini baxışları isə mərasimlərə riayət
olunması, özünün və təliminin taleyinin Səmadan asılı olmasını dərk
etməsində idi. Ölümsüzlüyün mövcudluğu haqqında suala Konfutsi
belə cavab vermişdi: “Biz həyatın nə olduğunu bilmiriksə, ölümün nə
olduğunu haradan bilərik?”.
Mərasimlərə Konfutsi sehrli anlam vermirdi. O, bütün
anlaşılmazlıqlardan kənar olmağa çalışırdı. “İnsanlara necə kömək
edəcəyimizi bilmiriksə, ölənlərə necə xidmət edə bilərik?”. Bununla
belə, kultun əhəmiyyəti də inkar edilmirdi. Konfutsi ümumi əxlaqi-
siyasi intizamın bir hissəsinin kultlaşdırma olduğunu görürdü. Ali
Qurbanvermə mərasiminin mənasını anlamadığını etiraf etməklə
yanaşı, onun həyata keçirilməsini vacib sayırdı. “Əgər əcdadlarımız
qarşısında olan borcumuzun ödənilməsinə cəhd etməsək, xalqın əxlaqı
yaxşılaşmayacaq”.
Konfutsi ətrafdakı ədalətsizliyə qarşı olan və yüksək əxlaq
uğrunda mübarizə aparan cəngavər idealını yaratmağa çalışırdı. Amma
onun təliminin rəsmiləşməsi ilə ön plana məna yox, qədimliyə
sadiqliyin nümayiş etdirildiyi xarici forma keçdi. Çində orta əsrlərdə
hər adamın sosial-məmur iyerarxiyasında tutduğu yerə uyğun müəyyən
norma və stereotiplər formalaşmış və kanonlaşdırılmışdı. Təhsil almaq,
iş tapmaq kimi doğumdan ölümədək həyatın istənilən anında istənilən
hadisə üçün ciddi və məcburi davranış qaydaları müəyyən olunmuşdu.
E.ə. III yüzilliyin ortalarında konfutsiçiliyin üstünü qatı təhlükə
aldı. Taxta imperator Tsin Şi-xuandi çıxdı, o, qanunçuların təlimini
rəhbər tuturdu ki, bu da sosial islahatları tələb edir və ciddi cinayət
məcəlləsinə ümid bəsləyirdi. E.ə. 213-cü ildə imperatorun əmri ilə
Çində ilk “mədəni inqilab” başladı. Dövlət ideologiyasına zidd olan
131
bütün konfutsiçi kitab və ədəbiyyat yandırıldı. Yüzlərlə konfutsi
təliminin bilicisi diri-diri torpağa basdırıldı, ya da Böyük səddin
tikintisinə göndərildi. Lakin təqiblərin qızğın dövründə əlyazmaları
qoruya bilən və ya onları əzbər öyrənən cəsarətli adamlar tapıldı.
206-cı ildə yeni Xan sülaləsinin hakimiyyətə gəlməyi ilə Konfutsi
təlimi yenidən dirçəldi. 174-cü ildə imperator özü müəllimin qəbrinə
qurban gətirdi və bundan sonra Konfutsi rəsmi olaraq millətin ən böyük
müdriyi, Səma elçisi, “tacsız hökmdar” və ya “həqiqi hökmdar” (su
van) elan edildi, onun təlimi isə rəsmi ideologiya statusu aldı. Mao
Tszedun dövrünədək onun təlimi Çin mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsi
olaraq qaldı.
Konfutsiyə görə sosial nizamın mühüm əsaslarından biri yaşca
böyük olanlara ciddi itaət idi. Onun iradəsinə, sözünə, istəyinə kor-
koranə itaət – həm bütövlükdə dövlət çərçivəsində, həm də qəbilə, ailə
daxilində kiçik, tabe olan, rəiyyət üçün elementar norma idi. Konfutsi
xatırladırdı ki, dövlət – böyük ailə, ailə isə – kiçik dövlətdir.
Konfutsi əcdadlara sitayişə dərin məna verirdi və onu hər bir
çinlinin ilkin vəzifəsinə çevirmişdi. Konfutsi oğulluq ehtiramı haqqında
Syao təlimini işləyib hazırlamışdır. Syaonun mənası – valideynlərə Li
qaydalarına uyğun xidmət, onları Li qaydalarına uyğun dəfn etmək və
onlara Li qaydalarına uyğun qurban gətirməkdir.
Konfutsiçi əcdadlara sitayiş kultu və Syao normaları ailə və
qəbiləyə pərəstişin inkişafına gətirib çıxardı. Ailə cəmiyyətin özəyi
hesab olunurdu, ailənin maraqları ayrı-ayrı şəxslərin maraqlarını
dəfələrlə üstələyirdi. Elə daimi ailə artımı tendensiyası da buradan
çıxmışdır. Münasib iqtisadi imkanlarla yaxın qohumların birgə yaşayışa
can atması parçalanma meyllərindən xeyli üstün idi. Bir-birinin
ətəyindən tutan və bəzən bütöv bir kəndi əhatə edən şaxələnmiş güclü
qohum qəbilələr yaranırdı.
Syao Jen və digər məziyyətlərin və ölkəni idarə etməyin ən
effektiv metodu hesab edilirdi.
Ailədə və cəmiyyətdə hər bir kəs, ailənin nüfuz sahibi olan üzvü,
imperatorun hörmətli məmuru belə hər şeydən əvvəl ciddi konfutsian
ənənələr çərçivəsinə daxil edilmiş sosial vahid idi, bu çərçivələrdən
kənara çıxmaq mümkün deyildi: bu “üzünü itirmək” demək idi, çinli
üçün isə üzünü itirmək vətəndaşın ölümünə bərabər idi. Normalardan
kənara çıxmağa yol verilmirdi, Çin konfutsiçiliyi heç bir qeyri-adiliyi,
Dostları ilə paylaş: |