Əliçilik və

Azərbaycan şiəliyi (əliçilik)  

 

 

 

 

 

 

 

 

fars şiəliyi (məcusi şiəliyi)  

38

zahirən ayrı yöndə olaraq vəli əslində onlardan daha köklü şəkildə 

sasanlı dinini diritməyə çallışırdı və dini bir cərəyanıydı. 

bu axım sasanlı dinini sözdə islam din iylə bağdaşdırmağa çalışırdı 

və beylə inanırdı o böyüklükdə  fəlsəfəyə sahib olan islam dinini, 

sasanlı dini kimi əskimiş bir dinlə yıxmaq olmaz, və onu dağıtmaq 

üçün onun içinə girib puçaltmaq gərəyir, onlar özlərini müsəlman 

göstərərək öz dinlərinin  əsaslarını müxtəlif hədislər və  rəvayətlər 

altında açıqlamağa başladılar,  əlbətdə bunada işarə olmalıdır hətta 

birinci cəryandada onlar dolayılı  və dolayısız özlərini islama 

bağlayırdılar Məsələn firdusi özünü müsəlman kimi tanıtdırır vəli 

bilafasilə sasanlıların haqlılığını açiqlayır, halbuki ikinci axım 

məcusiliyi və sasanlı dinini pisləyərərək meydana girirdi və atababa 

dinlərinin rəngini dəyişdirərək hədis və rəvayət şəklində verirdilər, 

onlar bir tərəfdən kültürlərini qoruyurdular, obiri tərəfdən islam 

aləmində böyük ixtilaf salmağa çalışırdılar. Bu axım şiəlik adıyla və 

əslində fars şiəliyi adıyla meydana girdi və daha çox imkanlara 

sahibiydilər, bu axımın əsli şəxsləri farsçı qruplardaniydi.

 

Bunlardan  ən önəmliləri koleyni, babuye qomi, və  əbi cəəfər tusi 

idi, bu bölümdə, onların yaşayış və kitabları haqda qısaca açıqlama 

verərək sonrakı dönəmin qaynaqlarına işarə olunacaq.

 

 

2-2-6-fars  şiəliyinin qaynaq kitabları (səhahi  ərbəə  vəya dörd 

səhah)

 

fars şiəliyinin qaynaqları 4 kitaba dayanır, onlar «kotob e ərbəə vəya 

dörd səhah», «farsca: səhah çahargane ye şie» adıylada tanınaraq 

«əlkafı, təhzib uləhkam,  əlistibsar, mən layəhzər  əlfəqih» 

kitablarıdı, əlkafi kitabını koleyni yazıb, sonrakı iki kitabı şeyx tusi 

və dördüncü kitabı da ibn babuyə yazıbdır. 

 

Fars  şiəliyinin qaynaq kitabları al buyə zamanı yazılmışdır, buyə 

oğulları fars şiəsi olaraq, hicri 321 də hakimiyətə  gəldilər və 130 

iylə qədər höküm sürdülər, o dönəm fars şiəliyinin kitabları yazıldı 

və fars şiəliyi  ənənələrinin  əsasları qoyuldu, bəzən farsçılar, 

özəlliklə  şəriəti kimilər vəya sünnü farsçılar,  şiəliyin təhlikəli 

---

Azərbaycan şiəliyi (əliçilik)  

 

 

 

 

 

 

 

 

fars şiəliyi (məcusi şiəliyi)  

39

olduğunu görərkən onun əsaslarını  səfəvilərə bağlamaq istəyirlər, 

halbuki fars şiəliyinin təməlləri al buyə hökümətinə  və o zaman 

toplanan kitablara və  hədislərə bağlanmalıdılar, sonralar səfəvilər 

dönəmində, məclisilər, cəzayirilər və  fəthullah kaşani`lər, buyə 

dönəmi qaynaqlarına dayanarq yeni hədislər və nağıllar yaratmağa 

başladılar.

 

 

2-2-7-fars şiəliyinin səmbolu yəqub koleyni

 

şeyx  əbucəəfər məhəmməd ibn yəqub ibn ishaq razi, şeyx koleyni 

və siqətülislam koleyni adıyla məruf olaraq, 249 günəş ilində (258 

h, m. 870) rey də dünyaya gəlir və 70 yaşında, 319 günəş ili (328h. 

m. 940) dünyadan gedir. Demək olar koleyni Şuubi cəryanında 

dönüm nuqtəsi yaratdı, koleyni sasanlı din və kültürünün ünsürlərini 

bütövlükdə fars şiəliyinə daxil etdi və islam dini adı altında əski fars 

dinini yenidən canlandırdı, koleyni fars şiəliyinin  ən ünlü hədis 

toplayanlarından olaraq bu məzhəbin  ən böyük kitablarından 

«əlkafi»ni yazdı, bu kitab usul əlkafı  və furu əlkafı  və rozə 

bölümlərindən oluşur, kitabda 16199 hədis vardı, fars şiəçilrinin 

dediyinə görə bu kitab imam zamanın hüzuruna aparılaraq onun 

tərəfindən təyid olunub və  hərkəs bu kitaba şək edərsə fars şiəsi 

nəzərindən kafir tanınır. Koleyni, ayrıca, kitab əlrical, kitab əlrədd 

ələlqəramitə, kitab rəsaelələimme  əlehiməssəlam, kitab təəbir 

əlröya, kitablarının yazarıdı. 

 

Əlkafı kitabı başdan ayağa xorafatla və  cəəli hədislərlə doludur, 

hətta fars şiəçilərinin özlərinin dediyinə görə,  əlkafı kitabında 

yazılan hədislərin çox az bölümü düzgün tanınır. Məsələn malla 

muhəmməd baqir məclisi`nin incələmələrinə görə  əlkafı kitabında 

16 min hədisdən yaxlaşıq dördən biri düzgün hədis tanınır və qalanı 

zəif və məchul hədislərdir. Burada diqqət etməli Məsələn buradadır, 

vəqti məclisi kimi xorafata inanan bir din öndəri, beylə deyirsə, 

mütmeinən aydin bir şəxs bu kitabı incələrsə, çox azaraq güvənilir 

hədislərə rast gələcəkdir.

 

---

Azərbaycan şiəliyi (əliçilik)  

 

 

 

 

 

 

 

 

fars şiəliyi (məcusi şiəliyi)  

40

Feyz kaşanı «təfsir safi(cild 1)» kitabında yazır : koleyni quran 

kitabının təhrif olmasına inanırdı və onun nəzərində, əlimizdə olan 

quran kitabıında dəyişmələr və nuqsanlar vardır və kamil deyildi. 

 

Islam dini gərəyincə  vəqti, koleyni quran`ı  təhrif olmuş bilir, 

müsəlman sayılmır, ayrıca vəqti, fars şiəliyi, koleyninın kitabını 

quran`dan sonra ən düzgün kitab bilir pəs özləridə quran kitabının 

təhərfinə inanırlar, halbuki quranda hicr surə`sinin 15/ 9uncu 

ayəsində bu iddianın tərsinə vurqu yapılır. Bu mövzu bütün fars şiə 

alimlərinin haqqında və əllamə məclisi üçündə geçərlidi.

 

 

2-2-8-koleyni`nin sədaqətsizliyi

 

koleyni böyük imkanlarla bəğdadda yerləşir onun zamanına  ən 

yaxın olan imam həsn  əskəri idi, onunla çağdaş olduğuna rəğmən 

hədislərini imam cəəfərsadiq kimi çox öncəki imamlardan 

toplamışdır, bir haldaki o eyliyə bilirdi imam əskəridən doğru 

düzgün rəvayətləri toplasın vəli onun 200 il geçmişlərdən hədis 

yığdığı onun nə  qədər sədaqətsiz və  qərəzli olduğunu göstərir, 

aydındırki o imam əskəridən rəvayət toplasaydı məcburuydu doğru 

düzgün rəvayətləri yığsın, halbuki 200 il geçmişlərdən rəvayət 

toplayırsa, bir adam tapıla bilməz onu sorqu sual altına aparsın və 

bu üzdəndə istədiyi hər sözü hədislərə bağlayırdı. Deyilməlidirki 

koleyni h. əskəri`dən dediyi hədislər bir insanın barmaqlarının sayı 

ca olabilməz halbuki çox geçmişlərdən və diri olmayanlardan 

minlərcə hədis toplayıbdı. 

 

Ayrıca koleyni`nin doğulduğunu isbat etməyə çalışdığı imam 

əskərinin oğlu, imam mehdi, yenədə ona ən yaxın imam sayılırdı, 

halbuki onun imam mehdi`dən hətta bir dana rəvayəti yoxdur, beylə 

məsələlər bir tərəfdən onun sədaqətsizliyini və ayrı  tərəfdən 

hədislərin cəəli olduğunu əsbatlayır.

 

 

2-2-9-şeyx tusi 

 

əbucəəfər məhəmməd ibn həsən ibn əli tusi, «şeyx tusi» və  «şeyx 

üttaifə» adıyla tanınaraq fars şiəliyinin ünlü dini liderlərindəndi, h 

---