Əliçilik və

Azərbaycan şiəliyi (əliçilik)  

 

 

 

 

 

 

 

 

fars şiəliyi (məcusi şiəliyi)  

44

xansari); və əlkəni vələlqab (yazar qomi); və çoxlu ayrı kitablardan 

ad aparmaq olar.

 

-Təfsir haqqında bu kitablar mərufdular:  əyaşi təfsiri; fərat ibn 

ibrahim kufi, qomi, məcmə ul bəyan təbərsi, əlborhan fi təfsir quran, 

safi, nur ul səqəleyn hovəyzi; mənhac us sadiqin, malla fəthulla 

kaşani.

 

-Fiqh haqqında:  şərae ul islam(helli), came ul məqasid(937 h); 

vəlməsalik(ami);  şuruh ul ləmə  əldəmeşqiyə  və tarix haqqında : 

tarix e yəqubi, muruc əl zəhəb, əxbar uz zəman məsudi, və nasix ət 

təvarix mirza təqi xan, şərh kitablaından : şərh ibn əbi  əl hədid 

mötəzili şii, və şərh e ibn əl meysəm; mərufdular. 

əyan oş  şiə: bu kitabda yazılan fars şiəliyinin kitabları  və 

şəxsiyətləri haqdakı sözlər, gənəl halda əyan oş  şiə kitabından 

alınmışdır bu kitab h 13üncü yüzildə seyid möhsün əmin amili 

tərəfindən yazılıbdır və ən camə və qapsamlı təzkirə sayılır.

 

 

2-2-13-fars şiəliyi hədislərinin raviləri

 

fars  şiəliyi hədislərini umumən 4 nəfər (zərarə ibn əyen,  əbu bəsir 

leys ibn oda muradi, muhəmməd ibn müslim, bərid ibn muaviyə 

əcəli) vasitəliyiylə söyləmişdi, aşağıdakı  qısa bilgiler onların 

şəxsiyətlərini göstərəbilir (qaynaq möcəm rical il hədis, c 1, s 110): 

 

bu  şəxslər özlərini  şiə nişan verərək imamların evlərinə  gəlget 

edirdilər və bir müddət sonra müxtəlif hədisləri imamların dilinə 

bağlayaraq yaymağa başlayırdılar bu üzdəndə onların hamısı 

imamlar tərəfindən qovularaq qarqışlanıbdı :

 

zərarə haqqında keşi deyir : h. Cəəfərsadiq dedi: bu adamın 

şərrindən tanrıya sığınıram. Cənab xoyi möcəm də yazır: o (zərarə) 

imam musa kazim`in imamlığında  şək edir və imamlar haqqında 

yaman deyir (s150, 160).

 

Əbu bəsir leys ibn oda muradi, haqqında kəşi deyir: o cənabət 

halında imamların evinə gedərdi və h. Musa kazim`in imamlığına 

inanmırdı və onu savadsızlığa müttəhim edirdi.

 

---

Azərbaycan şiəliyi (əliçilik)  

 

 

 

 

 

 

 

 

fars şiəliyi (məcusi şiəliyi)  

45

Muhəmməd ibn müslim haqqında keşi deyir: əbu  əbdullah dan 

eşitdim tanrı, din`inin varislik iddia`sında olanları  həlak edər və 

muhəmməd müslim də onların içindədi (s 393).

 

Bərid haqqında kəşi deyir: əbu əbdullah dan bu sözü eşitdim : tanrı 

bərid`ə lənət eləsin.

 

 

2-2-14-sünnü məzhəblərin qaynaq kitabları (kotob sittə vəya altı 

kotob)

 

fars  şiəliyinin qaynaqlarına işarə edərkən, islam dünyasının böyük 

kəsimi olan sünnü məzhəblərində kitablarına işarə etmək lazimdir, 

bu kitabların, önəmli sayılmasının nədəni, onların bitərəf qaynaqlar 

kimi toplandığıdır. Bilirik islamin ilk çağında və özəlliklə birinci və 

ikinci  əsər və üçüncü əsərin  əvəllərində, quran kıtabına açıqlıq 

gətirmək üçün, hədislər və səhabələrin verdigi hökmlər və öyüdlər 

toplanmağa başlandı, başlanqıcda yalnız ravilərin düzgünlüyü əsas 

tutularaq, Peyğəmbərdən və  səhabələrdən hədislər toplanmağa 

başlandı bu üzdəndə ilk yazılan hədis kitablarında, cəl və yalançılıq 

məsələsi geniş halda daxil olmamışdı  və ilk toplanan hədislərin 

düzlük oranı daha yuxarı idi, ayrıca başlanqıcda maliki, hənəfi və 

ayrılarının əlilə toplanan öyüd və hökümlər, firqəçilik əsasında yox, 

islam dinini açıqlamaq amacıyla bir yerə toplandı  və  əlbətdə 

sonralar bu qaynaqlar, müxtəlif axımlar tərəfindən dəstəkəlnəməyə 

başlanıldı. Bu üzdəndə bu kitablar ən tərəfsiz kitablar tanınaraq, 

bütün islam aləmi tərəfindən qaynaq kimi yararlanaraq, sonralar 

sünnülərin kitabları kimi tanındı, halbuki onlar islam aləminın hədis 

və əhkam haqqında əsas qaynaqlarıdır və özəl bir firqə və məzhəbə 

bağlılığı düzgün sayılabilməz, fars şiəliyi qaynaqları bu kitablardan 

çox sonralar və dördüncü əsrdə və bu kitablara təpgi olaraq yazıldı, 

farsçılar, hədislərinin böyük bölümünü, «altı kotob» hədislərini əsas 

götürərək və onları  dəyişərək və bir qisminidə sapdıraraq yenidən 

quraşdırmışdılar. 

---

Azərbaycan şiəliyi (əliçilik)  

 

 

 

 

 

 

 

 

fars şiəliyi (məcusi şiəliyi)  

46

Daha ilqinc şey buradadır, fars şiəliyinin dini öndərləri hələ də həldi 

öz dini qayda və usullarını «altı kotob» kitablarından subut etməyə 

çalışırlar. 

 

 

«Altı kotob» hədisləri, islam dinində bütün firqələrinin düzgün və 

güvənilir qaynağı olmağı haqda ayrı bir sübut imamlardan söylənən 

hədisələrdilər, bu kitablarda imam əli, imam həsən və imam hüseyn 

və  hətta imam cəfər və imam muhəmməd baqır dən nəql olunan 

hədislər həm düzgün və  həm güvənilir olaraq bütövlükdə  məslən 

koleyninin hədislərindən çox və  dəyərlidir, halbuki fars şiəliyinin 

topladığı  hədislər  ən dəyərsiz hədislər olaraq cəəli, ağla sığmayan 

və xorafati və yalan hədislərdilər. 

 

Hər halda «altı kotob» kitabları bütün islam aləminın qaynağı olaraq 

farsçılarında  əsli qaynaqları kimi sayılır. Bu kitablar h 1inci 

yüzildən toplanmağa başlandı və 3uncu yüzildə tamamlandı.

 

Demək olar sünnü qrupların içində malik dən sonra onların  şanlı 

hədis dönəmi başlayır, malik ibn ons ibn malik əl əsbəhi əl homeyri 

əbu əbdulla h90 (91-93) da mədinə də anandan oldu və h174 (178-

179) dünyasın dəyişdi və bəqi də quylandı, o bir sıra hədislər yiğdi 

və maliki məzhəbinin qurucusu sayılır.

 

H3üncü yüzildə muhəmməd ibn ismayıl buxari (194-256) hədisləri 

ayırd etmək amacıyla onları «səhih boxari» kitabında toplamağa 

başladı, sonrada öyrəncisi müslim ibn həcac qoşəyri nişaburi (206-

261), «səhih müslim; əlcame us səhih» kitabını yazdı (müslim 

əslində qoşəyri  ərəblərindəniydi), sonra muhəmməd ibn yəzid ibn 

mace qəzvini (ö 273 q) «sonən i ibn mace» kitabını yazdı, və ardıca 

əbudavud səcistani (ö 275 q) «sonən i əbu davud» və muhəmməd 

ibn isa terməzi (ö 279 q) «came e terməzi» və sonrada əhməd ibn 

şoeyb nisai (ö 303 q) «sonən nisai» kitabını yazdı, 

 

bu kitablardan səhih buxari, ya əlcamə us səhih,də hududən 7200 

hədis və obirilərin hər birindədə yaxlaşıq 4000-5000 hədis vardı, bu 

---