Əliçilik və
Yüklə 3,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2-2-3-şahnamə`nin ortaya çıxması
- 2-2-5-fars şiəliyi və onun əsaslarını qoyanlar və kitabları
Azərbaycan şiəliyi (əliçilik)
fars şiəliyi (məcusi şiəliyi) 35 səlman farsi diyərək onu şuubilərə qazandırmaq istəyirdi və onun dilindən, çoxlu sapdırılmış hədis və rəvayətlər düzəltdilər.
2-2-3-şahnamə`nin ortaya çıxması çeşidli iran müəlliflərinə görə, qədim iranın rəvayət və dastanları üzərində ayrı-ayrı vaxtlarda cəmən altı nəfər işləmişdir. Onların kimlikləri də məlumdur: məsudi mərvezi, əbu mənsur, ibn əbdurrəazaq tusi, əbulmüəyyid bəlxi, əbuəli muhəmməd ibn əhməd əlbəlxi, əbu-mənsur muhəmməd ibn əhməd dəqiqi bəlxi və nəhayət, firdusi.
Dəqiqini, qulu öldürəndən sonra şuubiyənin şahnamə layihəsi yarımçıq qalır. Bu işi davam etdirə biləcək şaiyrlər arasından firdusi seçilir. Şuubiyə dəqiqinin 1000 beytlik nəzmi iylə birlikdə bütün nəsr materyallarını firdusinin ixtiyarına verir. Şair üçün yaxşı məaş kəsilir, onu yeni nəsr materyalları iylə təmin edir, mütəmadi olaraq hazır bölümləri alıb, işin gedişinə nəzart edirlər. Zamanla «isponsorlar, dəstəkləyənlər» sırasına Bəzi yerli hakimlər də əlavə edilir. Purpirarın iddiasına görə, firdusinin işi üzərində şuubiyə, güclü nəzart qoyur; firdusi yalnız ona veriləən dastan və rəvayət mətnlərini nəzmə çəkməklə məşğul olur; «firdusi özü bu dastanları bilmirdı, hətta ona verilmiş, ya söylənmiş rəvayətləri dəyişdirmək haqqına da sahib deyildi.
Purpirar şahnamədəki əfsanələri, çin, hind, yəhudi və misir əfsanələrinin qarışımı həsab edir. Yenə onun fikrincə, iran coğrafiyasındakı qədim xalqların «ilam, kürd, urartu, eləcədə loristan, xəzər sahilləri, kirman, mükran, fars(ərəb) körfəzi sahillərində ki əfsanələrin», şahnamə mövzuları arasında yer almaması düşündürücüdür.
Şahnamənin yazılmasının son çağlarında türklərin ortaya gəlməsiylə ğəznəvilər tam iqtidarı ələ geçirirlər, onlar islama bağlı olaraq, Şuubiliklə igliləri yoxuydu, bu üzdən onlar ilərlədikcə şuubilər Azərbaycan şiəliyi (əliçilik)
fars şiəliyi (məcusi şiəliyi) 36 parçalanır və kəsgin yenilgiyə uğrayıllar, və firdusi arxasız qalaraq məəaşı kəsilir.
2-2-4-şuubilərin müxtəlif kitabları -onların ilk kültürəl projələri şahnamə olmuşdu, bu kitab 6 Şair vasitəsiylə hazırlanmağa başlandı, sonrakı projə « Fehrest ibn nədim » idi, bu kitaba Yuxarıda işarə olundu, sasanlıların kitabları və əzəməti haqda, ibn nədim qalın kitab yazır və islamdan öncə çoxlu kitabların olduğunu qeyd edir və əlbətə sonunda yazır : «bu kitablardan heç bir şey əlimizə çatmayıbdı və onlar iskəndər məqduni və ərəblərin hücumunda tisfun kitabxanasında od vurulubdur», eylə görünür bu böyüklükdə ölkədə tisfun dan başqa ayrı yerdə kitabxana yoxuymuş və ayrı yerlərdə kitab oxuyanda yoxuydu, əlbətdə bilirik sasanlı dönəmi onların dini gələnəklərinə görə muğlar, özgələrinin düşünəbilməməsi üçün, kitablarını mohumı hərflərlə yazardılar və bu üzdəndə heç kəsə öyrənmə icazəsi verməzdilər, sasanlı dövrü hətta bir kitab yazılmadı və hətta bir nəfər alim və bilgin olmayaraq onlardan bir sətirlik əsər qalmayıbdı, ayrıca kağaz hicrətdən bir qərn sonra uyğurlar tərəfindən ərəblərə gətirildi və onun düzəlməsi öyrətildi liza bu cəhətdəndə tisfun`da kitabxana olduğu əfsanədən başqa bir şey deyildi.
-Şuubiyə sonrakı addımlarında zərtoşti dinini ehya etməyə çalışdı və quya əvista`nın ilk cildini o dönəm yazdılar.
-Bu dönəm türk ünsürünün meydana girməsiylə və hakimiyəti ələ almasyıla bütün bu işlər yarımçıq qaldı və şuubiyə cəryanı yenilərək qərnlərcə dalı oturdu, necəki evista 18ıncı yüzildə bir fəransəli tərəfindən hind zərtoştiləri vasitəsiylə bir yerə toplandı.
-İlk mərhələnin əvvəllərində, Şuubi cəryanı böyük bir evrimə əl atdı, beyləki ilk dönəmlər şuubilər hər islam qarşıtı qrupları dəstəkləyərək çoxraq sasanlı kültür və dininin müxtəlif parçalarını
Azərbaycan şiəliyi (əliçilik)
fars şiəliyi (məcusi şiəliyi) 37 toplamağa başlamışdılar zaman ötdükcə, hızla bu məsələyə yetirdilər behdini və zərtoşti kimi içi çürümüş dinlər, güclü fəlsəfə və məntiqə malik olan islam dini, qarşısında ayaqda durması mümkünsüzdür bu üzdən bu işlərinin yanında yeni bir cibhə yaratdılar və getdikcə ona böyük enerji sərf etdilər və bu dönəm onların təlaşı mivə verməyə başladı,
üçüncü yüzildə günəş ili 249da (m. 870) koleyni, rey`də anadan olur, koleyni böyük ibtikar işlədərək, şuubilərin topladığı sasanlı din ünsürlərini, məharətlə islam dini adı altında bir yerə topladı, beyləliklə yeni bir məzhəb yaratmış oldu, beyləliklə Şuubilik ikinci bir cibhə açaraq və rəng dəyişdirərək, imamiyə dini vəya imamiyə məzhəbi və əslində fars şiəliyini vucuda gətirdi. Bu məzhəb sasanlı dinindən yararlanaraq getdikcə teori lahazindan gücləndi və fars kütlələrinin içində yayıldı, fars şiəliyi, iranın orta kəsimlərində özəlliklə isfahan ətrafında və ayrıca zeydi şiəsi adıyla xəzər dənizi güneyində yerli hökümətlər quraraq kök saldı. Onların bir qolu olaraq qerməti`lər, zaman zaman isfahanda ayaqlanırdılar və zeydi şiələri gilan və mazəndəranda hakimiyəti ələ alırdılar, şuubilər ilk aşamanın sonlarında iranın quzeyində olan zeydi şiələri vasitəsiylə, səfəvi hökümətinin təşəkkülündə və özəlliklə şah ismayılın eyitilməsində böyük rol oynadılar.
Bu dönəmdə olan fars şiəliyinin təməllərini qoyan farsçılar və onların ünlü kitabları haqda qısaca bilgi veririk:
2-2-5-fars şiəliyi və onun əsaslarını qoyanlar və kitabları -bu bölümdə, fars şiəliyinin təməllərini qoyanlar haqda qısacada olmuş olsa bilgi verməyə çalişacayıq, bu şəxslər iki önəmli dövrəyə ayiddilər, ilk dönəm Şuubi cəryanının əsaslarını qoyduğu dönmədi, o zaman iki muvazi cərəyan birbirini təkmil edərək və birbirinə qaynaq sağlayaraq vucuda gəldi, bir cəryan sasanlı din və kültürünün ünsürlərini bir yerə toplamağa çalışırdı, bu cəryan zənadiqə və məcusi adlanaraq və daha gizlin işləyərək təlaş edirdi behdini və zərtoşti dinini canlandırsın, ikinci axım bunlarla qoşut və
Yüklə 3,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|