Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №4(78) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №4 (78)

25 
 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 4(78) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 4 (78) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 4 (78) 
 
 
 
 
 
         GÜLMİRA HACIYEVA  
                                                              Naxçıvan Dövlət Universiteti 
UOT:82 
ƏLİQULU QƏMKÜSAR YARADICILIĞINDA 
MAARİFÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ 
 
 
Açar sözlər:  yaradıclıq, pedaqoji mühit, mübarizə aparmaq, müsəlman aləmi, ədəbi mühit 
Key words: creativity, pedagogical medium, to struggle, moslem world, literaru medium 
Ключевые слова: творчество, ведение борьбы, мусульманский мир, литературная 
среда 
“Molla  Nəsrəddin”  jurnalının  əvəzedilməz  əməkdaşı  və  yeri  gəldikcə  Cəlil 
Məmmədquluzadə tərəfindən “Molla Nəsrəddin” jurnalına baş redaktor vəzifəsinə qədər  yüksələn 
maarifçi  qələm  sahibi  Əliqulu  Qəmküsar  Azərbaycan  məktəb  və  pedaqoji  fikir  tarixində 
özünəməxsus yer tutur. O, bütün yaradıclığı boyu tərəqqipərvər ideyaları ilə mövhumat və cəhalət 
aləminə qarşı nakam ömrünün sonuna qədər mübarizə aparmışdır. 
Hələ  mollaxana  məktəbində  ərəb  və  fars  dillərini  mükəmməl  öyrənən  Əliqulu  Qəmküsar 
Məhəmməd Tağı  Sidqinin  yeni  üsullu  “Məktəbi-Tərbiyə” məktəbində təhsilini davam  etdirmiş və 
bir maarifçi kimi yetişməsində Məhəmməd Tağı Sidqinin əvəzsiz xidməti olmuşdur.  
Xəstə atasını müalicə üçün Təbrizə aparan və dörd ay atasının yanında qalaraq ona diqqət və 
qayğı ilə yanaşsa da müalicə nəticə vermir və Əliqulu atasını itirir. Artıq ailəninin bütün təminatının 
öz  üzərinə  düşdüyünü  görən  Qəmküsar  məktəbi  həmişəlik  buraxmaq  məcburiyyətində  qalır  və 
Culfaya köçüb əmək fəaliyyətinə başlayır. 
Təbii  ki,  Qəmküsar  əmək  fəaliiyəti  ilə  məşğul  olsa  da  baş  verən  ictimai-siyasi  hadisələr 
gözündən yayınmır fikir və düşüncələrini “Şərqi-Rus” qəzeti vasitəsilə xalqa çatdırırdı.  
 
Əliqulu  Qəmküsarın  ədəbi  yaradıcılığını  tədqid  edən  Lətif  Hüseynzadə  yazır  ki,  Əliqulu 
Qəmküsar  keçən  əsrin  doxsanınçı  illərindən  ədəbiyyat  aləminə  qədəm  atsa  da,  bir  çox  müasirləri 
kimi,  onun  da  əsl  bədii  yaradıcılığı  1905-ci  il  inqilabının  məhsulu  olan  “Molla  Nəsrəddin” 
jurnalının  nəşrindən  sonra  başlayır.  “Sabirləri,  Əli  Nəzmiləri  köhnə  qəzəl,  qəsidə  ədəbiyyatının 
təsiri  altından  çəkib  çıxaran  “Molla  Nəsrəddin”  Əliqulu  Qəmküsarın  da  yaradıcılığına  yeni 
istiqamət  verdi.  “Molla  Nəsrəddin”  jurnalının  nəşrindən  sonra  Qəmküsar  onun  döyüşkən 
mühərrirlərindən biri, böyük Sabirin şagirdi və davamçısı kimi tanındı” (1, s.10). 
 
Cəlil  Məmmədquluzadə  Əliqulu  Nəcəfovun  mollanəsrəddinçi  kimi  ictimai  xidmətini 
xatırlayarkən yazır: “Molla Nəsrəddin”  – tək bir nəfər müəllifin əsəri deyil. “Molla Nəsrəddi” bir 
neçə  mənim  əziz  yoldaşlarımın  qələmlərinin  əsərinin  məcmuəsidir  ki,  mən  də  onların  ancaq 
ağsaqqal yoldaşıyam.  
 
Bu əziz yoldaşlarımızın biri də mərhum Əliqulu Nəcəfovdur” (3, s.252). 
 
Ə.Qəmküsar  yaradıcılığını  araşdırdıqda  görürük  ki,  elmsizlik,  savadsızlıq  nəticəsində 
yaranan mövhumat, cəhalət, nadanlıq və din pərdəsi altında gizlənənlər onun satirasının əsas hədəfi 
olmuşdur. 
 
Maarif carçısı “Statistika” adlı felyetonunda yazır: “Hər hansı bir məmləkətdə ki, sabun və 
kağız çox istehsal oluna, o dəlildir o məmləkətin mütəməddin və əhalisinin əhli-maarif olduğuna. 
Həqiqətdə mən bu mətləbi oxuyub çox şad oldum ki, əgər vaqedə-əlaməti tərəqqi sabun ilə kağızı 
artıq  işlənməyində  olsa,  əlhəmdüllillah,  biz  müsəlmanlardan  yer  üzündə  maarfmənd  bir  tayfa 
yoxdur. ...İndi kecək kağız işlətmək məsələsinə. 1909-cu ilin statistikasına görə həmin ilə yalnız bir 
İranda doqquz milyon doqquz yüz doxsan min batman mərənddaşı üst-üstə kağız işlənmişdir...”. 
 
Görkəmli maarifpərvər 1909-cu ildə İranda işlənən kağızların istifadə olunma məqsədlərini 
də  qeyd  etmişdir.  Bu  məqsədlərə  mərsiyə  və  möcüzə  kitablarının,  köhnə  sinəzən  dəftəçələrinin 

---

26 
 
hazırlamnasını,  ilan,  əqrəb,  qorxu,  bədnəzər,  məhəbbət,  cadu  və  kaftarküş  dualarının  yazılmasını, 
bayramda zəfəranlı su ilə yazılan dualara, kəbin, təlaq, siğə, təməssük, icarənamə və iqrarnamələrə 
sərf  olunduğunu  yazmışdır.  Və  sonda  belə  bir  nəticəyə  gəlmişdir  ki,  “indi  lap  arxayın  ol  ki,  yer 
üzündə əhli-maarif millətlərin birincisi müsəlmandır və mədəni ölkələrin də əvvəlincisi İrandır” (1, 
s.112). 
 
Ə.Qəmküsar  “Dindar olanın halı pərişan  gərək  olsun” adlı satirik şeirində müsəlmanın bir 
neçə dili yarımçıq öyrənməsinin nəticəsini  belə vurğulayır:  
 
 
Hər kəs ki, gedir rus dilini qılmağa təhsil, 
 
 
Az-maz qonuşur türki lisanın bir-iki il, 
 
 
Bəs ki qarışır bir-birinə sonra bütün dil, 
 
 
Kim zənn edəcəkdir bu müsəlman gərək olsun (2, s.27). 
 
“Molla Nəsrəddin” jurnalının maarifçi görüşlərinə yaxın olan “Kəlniyyət” jurnalının da əsas 
missiyası  xalqı maarifləndirmək, əhalini  cahillikdən, xurafatdan qurtarmaq olmuşdur. “Kəlniyyət” 
məçmuəsinin  ruhuna”  adlı  şeirində  Ə.Qəmküsar  bu  məçmuənin  xalqın  təhsillənməsindəki 
məqsədini, amalını bu şəkildə qələmə almışdır: 
 
 
Derdin ki, gərək, elm oxuyub tərbiyə tapmaq,  
 
 
Hər millət ilə ülfəti  ünsiyyəti qatmaq, 
 
 
Fikr eyləmiyirdin heç özün bircə, ay axmaq, 
 
 
Murdarla təmiz müşkül olur qılsalar ülfət. 
 
 
 
Qoymaz, nə qədər vardı gücü, jurnal açılsın, 
 
 
Çıxsın qəzetə, şöləsi ətrafa saçılsın, 
 
 
Lazımdı maarif görünən yerdə qaçılsın, 
 
 
Ta dərs oxunub basmasın islamı qəramət (2, s.40). 
 
Görkəmli  maarifçi  Ə.Qəmküsar  özünün  və  digər  qələm  yoldaşlarının  maarifləndirici 
düşüncələrinə, fikirlərinə, xüsusilə də “Molla Nəsrəddin”in fəaliyyətinə mane olan qüvvələrə cavab 
olaraq “Kefsiz” təxəllüsü ilə tanınan mollanəsrəddinçi Əli Nəzmiyə ithaf etdiyi “Qələm arkadaşım 
Kefsizə” adlı şeirində yazır: 
 
 
Gələsən, dilbir edib xəlqə mətəl yazmıyalım, 
 
 
Tapalım kəndimizə başqa əməl, yazmıyalım. 
 
 
Atalım, boşluyalım, şerü qəzəl yazmıyalım, 
 
 
Hər kəsin öz ürəyi, hər necə istər etsin, 
 
 
Nəyi xoşlarsa onun qoy dalısınca getsin. 
 
 
Sənlə mən nə edə billik bu qədər məxluqə, 
 
 
Ya sözü ciddi yazaq, ya çevirək şuxluqə, 
 
 
Hey çalış, hey çabala, baxma vara, yoxluqə,  
 
 
Yazasan, yazmıyasan, bir kəsə təsir eləməz, 
 
 
Çox soyuqdur bu dəmir, döymə ki, təğyir eləməz. 
 
 
 
Belə yazdıq ki, cəmaət bizə bədxah oldu, 
 
 
Həmi bizdən, həmi məcmuədən ikrah oldu, 
 
 
Dalımızca o qədər qarğış olub ah oldu, 
 
 
İrəvanda bir igid indi çıxıb meydanə,  
 
 
“Molla Nəsrəddin”i qoymur ki, gedə İrəvanə (2, s.46). 
 
Ə.Qəmküsar müsəlmanların elmə olan marağının digər xalqlardan az olduğunu vurğulayır, 
onların ancaq qumara, içkiyə və divanəliyə olan meylini ifadə edir: 
 
 
Özgələr dərs oxuyur, alimi-fərzanə olur, 
 
 
Özünə, millətinə qövli-həkimanə olur, 
 
 
Student olsa bir leyk bizim millətdə, 
 
 
Ya qumaqbaz, ya piyan, ya da ki, divanə olur (2, s.80). 
 
Şair  xalqın  biliklənməsində,  cahilliyə  qarşı  mübarizədə  xüsusi  rol  oynayan  qəzet  və 
jurnalların mahiyyətini anlayır, zəhmətkeş xalq kütlələrinin qəzetə və məcmuəyə olan etinasızlığını 

---