Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №5(79) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №5 (79)
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
47 erməni dini rəhbəri ermənilərin türk idarəçiliyini devirərək Şərqi Anadolu torpaqları ilə birlikdə Rusiyaya birləşməyə hazırlaşdıqlarını demişdi (2, səh. 56). Rusiya öz torpaqlarında ermənilərə ən ağır təzyiqləri edərkən ermənisiz Ermənistan siyasəti yürüdür, erməni yazıçıları Türkiyə əleyhindəki yazılara təşviq edirdi. Odisnom Çarlz Eliotun 1900-cü ildə yazdığı “Türkiyə Avropada” kitabında göstərilirdi ki, “…hətta 1877-1878-ci illər rus-turk müharibəsindən sonrakı illərdə türklər və ermənilər əla dostluq şəraitində yaşayırdılar... Ruslar erməni kilsələrini, məktəblərini və dinini sıxışdırırdılar, türklər isə tamamilə əksinə, bütün işlərdə daha səbrli və daha çox sərbəstlik verən idilər... Onlar türklərin arasında yaşamaqlarından razı idilər... Sərvət tərəzisi də artıq burada (Türkiyədə) tamamilə xristianların xeyrinə idi. Türklər onlara səmimi-qəlbdən inanırdılar” (5, səh. 22). Rusiya Eçmiədzin katolikosunun Türkiyə əleyhindəki çalışmalarını əlindən gəldiyi qədər qızışdırmaqla yanaşı ermənilərin Türkiyədə başlatdıqları üsyanları da müdafiə etməkdən çəkinmirdi. Belə ki, İngiltərənin İstanbul səfiri Eliot öz hökumətinə verdiyi raportda: "...Onunla görüşən və hökumət işləri ilə heç bir əlaqəsi olmayan yüksək məqam sahibi bir erməninin "Bütün bu hadisələrin rusun təşviqi nəticəsində baş verdiyini" söylədiyini və bu xəbərin digər mənbələrin verdikləri xəbərlərə uyduğunu" yazmışdır. İngiltərənin İstanbul səfiri Eliot öz hökumətinə yazdığı başqa bir raportda belə yazır: "Məni ziyarət edən erməni patriarxı: "Əgər avropalıların bu hadisələrə qarışmaları və ya onların diqqətlərini bu işə cəlb etmək üçün bir ixtilal və ya bir üsyan çıxarmaq lazımdırsa, bunu etməyin heç də çətin olmadığını "- dedi (4, səh. 41-42). 24 aprel 1877-ci ildə Rusiya Osmanlı dövlətinə müharibə elan edir. Əslində bu müharibə təkcə Rusiya ilə deyildi. Rusiyaya Qafqaz cəbhəsində ermənilər kömək edirdilər. 1877-ci il aprelin 24-də başlayan Osmanlı-Rusiya müharibəsində Rusiya Şərqi Anadoluda yaşayan ermənilərdən istifadə edir. Ruslar bu müharibədə ermənilərə müxtəlif vədlər verməklə qızışdıraraq onlardan bir alət kimi istifadə edirdi. Osmanlı imperiyasının bu müharibədə ağır itki verməsindən istifadə edən erməni icmaları və kilsəsi daha da fəallaşırlar. Bu müharibə əslində türklərin soyqırımına çevrilmişdir. Ermənilər əhalini qəddarcasına öldürürdülər. 1877-ci il iyulun 9-da Əhməd Fəhmi paşanın Daxili İşlər nazirliyinə göndərdiyi teleqrafda deyilirdi ki, "İndiyə qədər heç bir müharibədə görülməmiş bir vəhşilik yaşanır, kəndlilər bombardman edilir, intihar edə bilməyən qadınlar qaçırılır, təslim olanlar balta ilə parçalanır" (9, səh.163). Ermənilər ruslara etdikləri köməyin müqabilində isə müharibənin sonunda xidmətlərinin qarşılığını dərhal almaq məqsədilə patriarx Nerses və İzmirliyanın başçılığı ilə toplanan erməni məclisi çar II Aleksandra bir memorandum göndərirlər. Memorandumda ermənilərin Rusiya çarından istədikləri aşağıdakılar idi: 1. Firata qədər olan bölgənin türklərə geri verilməməsi və bu ərazilərin Ararat (Ağrı) ilə birləşdirilərək Rusiyaya bağl bir Ermənistanın qurulması; 2. Ərazi ilhaqı olmayacağı halında Bolqarıstana və bolqar millətinə veriləcək imtiyazların erməni millətinə də verilməsi; 3. İşğal edilən torpaqlar boşaldılacaqsa, hökumətdən islahat üçün maddi təminat alınması və islahatın həyata keçirilməsinə qədər rus əsgərlərinin işğal etdikləri torpaqları boşaltmamaları (3, səh. 199). Qeyd etmək lazımdır ki, məhz 1877-1878-ci illər Osmanlı-Rusiya müharibəsindən sonra ermənilər Osmanlı imperiyasından ayrılmaq istədiklərini ortaya qoymuşdular. Bu məsələdə isə Rusiyaya böyük ümidlər bəsləyirdilər. 19 fevral 1878-ci ildə imzalanan sülh müqaviləsinin 16-cı maddəsinə görə ermənilərin yaşadıqları Şərqi Anadolu vilayətlərində islahat keçirilməsi və buradakı xristianların qorunması nəzərdə tutulurdu. Halbuki bu vilayətlərin heç birində erməni əhalisi yüzdə 20-ni təşkil etmirdi. Fransa Xarici İşlər Nazirliyinin 1897-ci ildə nəşr edilmiş sənədlərində yazılmışdır: "Müxtəlif tayfa bölgülərinin dərindən öyrənilməsi Türk imperiyasının heç bir vilayətində ermənilərin əhalinin əksəriyyətini təşkil etmədiyini təsdiqləməyə imkan verir. Bunu yerlərdə baş qərargahın Qafqaz zabitləri-general Zelyonının və polkovnik Kartsevin əldə etdikləri statistik məlumatlar da əyani surətdə təsdiq edir" (12, səh.77). Rusiyanın San-Stefano müqaviləsi ilə Şərqi Anadolu və Balkanlarda hakim olması ənənəvi ingilis siyasətinə zidd idi. Çünki, rus təsirinin yayılması İngiltərənin Hindistanla olan əlaqəsini təhdid etməklə bərabər, onun gücünü də zəiflədirdi. İngiltərə yaxşı başa düşürdü ki, Rusiya bu müharibədəki qələbəsindən istifadə edərək öz təsirini bir tərəfdən İsgəndərun və Mesopotomiya vasitəsilə Bəsrə körfəzinə yayacaq, digər tərəfdən də bütün Anadolu və İstanbulu təhdid altında saxlayacaq. Müharibədə Rusiyanın qələbəsi onun Balkanlarda nüfuzunun və mövqeyinin 48 möhkəmlənməsinə səbəb olmuşdur ki, bu da İngiltərənin, o cümlədən də Avstriyanın mənafeyinə uyğun deyildi. Ona görə də bu dövlətlər əgər müharibəyə qədər gözləmə mövqeyi tuturdularsa, müharibədən sonra dərhal məsələyə müdaxilə etməyə başladılar. Bu baxımdan İngiltərə də dərhal məsələyə qarışdı. Ona görə də İngiltərə Balkanlarda və Ağ dənizdəki müvazinətin pozulduğunu irəli sürərək San-Stefano sülh müqaviləsi yerinə digər Avropa dövlətlərinin də qatılması ilə yeni bir müqavilənin bağlanması istəyini Rusiyaya qəbul etdirdi. Patriarx Hrimyan Berlin konqresinə gedərkən yurddaşları "Burada hansı dildə danışacaqsan, Hayrik? Ermənicədən başqa hər hansı bir dil bilmirsən" deyə soruşduqda Hrimyan "Gözyaşı dili ilə danışacağam" deyə cavab vermişdi (11, səh.148). Göründüyü kimi ermənilər öz məqsədlərinə çatmaqdan ötrü bütün vasitələrdən istifadə edirdilər ki, böyük dövlətlərin diqqətini erməni məsələsinə çəksinlər. Ona görə də, San-Stefano müqaviləsində ermənilərlə bağlı olan 16-cı maddədə müəyyən dəyişiklik edilərək Berlin müqaviləsində 61-ci maddədə əksini tapdı. Bu maddəyə görə hökumət Şərqi Anadoluda islahat aparmalı, asayişi qorumalı və bu barədə həyata keçirdiyi tədbirlər barədə maraqlı dövlətlərə məlumat verməli idi. Lakin ermənilər Berlin konfransından gözlədikləri nəticəni ala bilmədilər. Onların böyük fəaliyyətlərinə baxmayaraq, konfransda "Ermənistan"ın müstəqilliyini tanıyacaq maddənin əvəzinə Şərqi Anadoluda islahatların keçirilməsi ilə bağlı maddə salındı. 1898-ci ildə Doğu Anadolunu gəzən Amerikalı qəzetçi George H. Hepwort, ermənilərin bu sözlərini eşidib qələmə almışdı: "Ah!... Biz öncələrdə çox xoşbəxtbir xalq idik. Vergilərimizi ödər, işimizlə, gücümüzlə ilgilənir, huzur və rifah içərisində yaşardıq... Fəqət Berlin Andlaşması, İngiltərənin işi qarışdırması bizi pis günlərə qoydu, əgər Avropa bizi öz halımıza buraxsaydı, yaxşı bir gələcəyə sahib ola bilirdik. Fəqət xalq olaraq pis günə düşdüyümüz görünür, zavallı ermənilər... Avropalılar bizi türklərə qarşı pis rəftara təhrik etdilər!... Yazıqlar olsun, məmləkətimiz xarab oldu" (5, səh.19). Osmanlı dövlətinin heç bir bölgəsində sayca üstünlüyə malik olmayan ermənilər sosial, dini, siyasi, idarəçilik və mədəni azadlıqlara sahib idilər. Hökumət tərəfindən heç bir təzyiq görməyən ermənilərin baş qaldırmalarına əsasları yox idi. V.L.Veliçko məlum əsərində yazırdı ki, "Berlin müqaviləsindən sonra ermənilər muxtariyyət haqqında artıq müəyyən siyasi xülyalara qapılmağa başlamışdılar. Amma qeyri-tüfeyli az-çox möhkəm muxtariyyət üçün müəyyən dərəcədə bütöv ərazi tələb olunur. Fransa Xarici İşlər Nazirliyinin 1897-ci ildə nəşr edilmiş sənədlərindən göründüyü kimi, Türkiyədə belə muxtariyyət üçün əsas yoxdur və heç vaxt da olmamışdır" (12, səh.77). 1895-ci ildə Rusiyanın Xarici İşlər naziri olan Lobanov Rostovski yazırdı ki, "Ermənilər dağınıq haldadırlar, ermənilərə veriləcək və tətbiq edilə biləcək xüsusi idarəetmə üçün ayrıca bir ərazi yoxdur. Türkiyədəki ermənilər Qafqaz ermənilərinin təhriki ilə ayağa qalxmağa təşəbbüs edirlər. Lakin müstəqil bir «Ermənistan»ın yaranması və ya muxtariyyət verilməsinin əleyhinəyəm. Avropa dövlətlərinin səfirləri Anadolunun yarısını ermənilərə vermək istəyirlər. Mən və çar bu mövzuda Osmanlı padşahına heç bir təzyiq göstərmək istəmirik və başqa dövlətlərin də padşaha təzyiq göstərmələrinə xoş baxmırıq. Biz ermənisiz Ermənistan istəyirik" (8, səh. 26). Rus konsulu Mayevski "Bitlis və Van Vilayətləri Statistikada" adını daşıyan hesabatında, erməni daşnak və hnçak dəstələrinin regionda müsəlman türklərə etdikləri qırğınları belə ifadə edir: "Ermənilər tərəfindən türklərə qarşı keçirilən qətliamların səbəbkarı, əvvəl erməni inqilabçıları- daşnaklar, sonra bunları qoruyan və təşviq edən bəzi xarici dövlətlərdir. Türkiyədə komitəçilərin daxil olmadığı yerlərdə yaşayan ermənilərin türklərlə bir problemi yox idi. Türk zülmü bir gerçək olmayıb, istəyərək uydurulmuş siyasi bir əfsanədir. Həqiqəti olduğu kimi demək tələb edirsə, şərqdə qətliam törədənlər müsəlmanlar deyil, ermənilərdir. Sonra törətdikləri bu zülmü, hiylə ilə türklərin adına yazdılar” (5, səh.8-9). Ermənilər 1895-ci ildə xüsusilə də, Hnçak partiyasının qızışdırıcılıq fəaliyyəti nəticəsində İstanbul, Trabzon, Egin, Dəvəli, Ağhisar, Ərzincan, Malatya, Harput, Sivas, Urfa, Gümüşxanə, Bitlis, Merzifon, Maraş Muş, Kayseri, Yozqat və Zeytunda qarışıqlıqlar yaratdılar (3, səh.149-161). Ermənilərin bu üsyan və qırğınları törətməkdə nə məqsəd güddüklərini İstanbulda Robert kollecinin rəisi olan missioner Hamlin belə şərh etmişdi: "Ağıllı bir erməninin mənə dediyinə görə, Hnçak müsəlmanları qətl edəcək, müsəlmanlar buna qarşılıq verəcək, Rusiya insanlıq naminə erməniləri Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|