Elmi ƏSƏRLƏr fiZİka-riyaziyyat və texniKA

6
 
 
 
1) obyektlərin xrakterik əlamətlərini göstərməklə onlara verilən təriflər;  
 
2) inkar edən təriflər; 
 
3) konstruktiv və rekursiv təriflər. 
 
Bu formaların hər birində məntiqi bağlılıqlardan ( və, və ya) istifadə oluna bilər. Ona görə 
də orta məktəbin riyaziyyat kursunda konyuktiv və dizyunktiv təriflər də fərqləndirilir.   
 
Qbyektlərə onların xarakterik əlamətlərini göstərməklə verilən təriflərə aid bir  
misala  baxaq:  “Qarşı  tərəfləri  cüt-cüt  psrslel  olan  düz  xəttlər  üzərində  yerləşən  dördbucaqlı 
paraleloqram   dördbucaqlı paraleloqram adlanır”.  
 
Bu tərifdə:  
 
cins - dördbucaqlı;  
 
növ fərqləri– bir cüt qarşı tərəfin  paralel olması və o biri  cüt qarşı  tərəfin paralel olması;  
 
termin – paraleloqramdır. 
 
Digər tərəfdən, bu tərifdə növ fərqləri məntiqi “və” bağlayıcısından  istifadə  
olunmaqla birləşdirildiyindən o həm də konyuktiv tərifdir.  
 
Başqa  bir  misal  göstərək:  “Məxrəcləri  surətindən  kiçik  olan  və  ya  məxrəcləri  surətlərinə 
bərabər olan kəsrlər düzgün olmayan kəsrlər adlanır”.  
 
Bu tərifdə:  
 
cins– adi kəsr; 
 
növ fərqləri–məxrəci surətindən kiçikdir və ya məxrəci surətinə bərabərdir;  
 
termin– düzgün olmayan kəsr.  
 
Bu tərifdə növ fərqləri məntiqi “və  ya” bağlayıcısı ilə birləşdiyindən o dizyunktiv tərifdir. 
İnkar  edən  tərif  təsvir  etdiyi  obyektlərin  xassələrini  yox,  bu  obyektlərdə  olmayan  xassələri  təsvir 
edir. Məsələn, “Bir müstəvidə yerləşməyən və ortaq nöqtəsi olmayan düz xəttlər çarpaz düz xəttlər 
adlanır”.  
 
Bu tərifdə:  
 
cins – düz xəttlər;  
 
növ fərqləri–bir müstəvidə yerləşməmək və ortaq nöqtəyə malik olmamaq;  
 
termin – çarpaz düz xəttlər.  
 
Bu tərif həm də konyuktiv tərifdir.  
 
Konyuktiv  və  rekursiv  tərifdə  obyektin  xassələri  onun  konstruksiya  olunmasının  təsviri  ilə 
göstərilir. Başqa sözlə, növ fərqləri əməllər vasitəsi ilə verilir.  
 
Məsələn, “y = kx+ b şəklində göstərilə bilən funksiya xətti funksiya adlanır, burada k və  b 
məlum ədədlər, x isə sərbəst dəyişəndir”.  
 
Bu tərifdə:  
 
 cins – funksiya;  
 
növ fərqləri– x sərbəst dəyişən və k və b məlum ədədlər;  
 
termin– xətti funksiyadır.  
 
Obyektin qurulması (konstruksiya olunması) üçün tələb olunan əməllər  
müxtəlif formalarda verilə bilər. Belə ki, pekursiv tərifdə müəyyən bazis obyekti və  
bu xassəli yeni obyektləri qurmağa imkan verən qayda verilir.  
 
Məsələn, "ədədi ardıcıllıqda ikincidən başlayaraq hər bir hədd özündən  
əvvəlki hədlə bu ədədi ardicilliq üçün sabit olan bir ədədin hasilinə bərabər olarsa,  
onda bu ədədi ardıcıllıq həndəsi silsilə adlanır” :     
                                                a
n
 = a
n-1
 •q,   n ≥ 2 .  

---

7
 
 
 
Hər  bir  anlayış  müəyyən  obyektlər  sinfini  özündə  birləşdirir  ki,  bu  xüsusiyyətə  anlayışın 
həcmi deyilir.   
 
Məsələn, “üçbucaq” anlayışı.  
 
Anlayışlr iki yerə ayrılır:    
 
1. İlkin anlayışlar:  
    а) tərifi verilməyən və ya tərifi verilə bilməyən anlayışlar;  
    b) ilkin anlayışların vasitəsi ilə formalaşdırılan (tərifləri verilən) anlayışlar.  
    
İlkin  anlayışlara  misal  olaraq----  nöqtə,düz  xətt  (Evklidin  öz  həndəsəsində),  müstəvi, 
istiqamət, kəmiyyət, çoxluq və s. göstərmək olar.  
     
2. İlkin anlayışlar vasitəsi ilə formalaşdırılan anlayışlar. 
Tərifləri  verilən  (düzəltmə)  anlayışlara  aid  olaraq  elə  məktəb  riyaziyyatının  özündən  də  kifayət 
qədər məsallar gətirmək olar – parça, romb, törəmə və s..  
 
Anlayışların verilməsində iki formanı (pilləni) qeyd etmək olar:  
 
а) hissi (duyğulu) ;  
 
b) məntiqi.  
 
(c) intellektual – intuitiv---  (xüsusi forma).  
 
Qeyd  edək  ki,  riyazi  anlayışlar  mücərrəd  anlayışlardır  və  bu  məqsədlə  mücərrədliklə, 
mücərrədləşdirmə v. s.ibağlı olaraq ətraflı məlumatların verilməsi  daha da əhəmiyyətli olardı.  
 
Yekun  olaraq  qeyd  olunmalıdır  ki,  anlayışlar  təriflərlə  verilir  və  hər  bir  tərif  tərifi  verilən 
anlayışın ən azı bir xassəsini özündə əks etdirməlidir. Мəsələn;  
 
Romb, müddəa, çoxluqların birləşməsi və s..  
      Anlayışların verilmə formaları:  
Anlayışların yazi ilə verilməsi. Burada tərif və s. Nəzərdə tutulur.  
Anlayışların cədvəllər və s. ilə verilməsi: Təbiidir ki, bu forma ilə hər birimiz  
tanış olduğumuzdan, əlavə izaha ehtiyac yoxdur.  
Anlayışların simvolik olaraq verilməsi: ∑, ∫,  

 , 

,+, √  və s.. 
Anlayışların düsturlar vasitəsi ilə (formullarla) verilməsi: 
 
 
Anlayışların təlimedici xarakteri:  
 
Bununla bağlı olan aşağıdakı izahat daha əlverişlidir: 
 
Kvadrat--  bucaqları düz olan romb. 
 
Romb  --  qarşı bucaqları və tərəfləri bərabər olan  paraleloqram. 
 
Paraleloqram– qarşı tərəfləri paralel olan dördbucaqlı . 
 
Dördbucaqlı– dörd tərəfi olan çoxbucaqlı.  
Çoxbucaqlı– qapalı sınıq xətlərlə məhdud olan müstəvi hissəsi.  
 
Fiqur – Müstəvi üzərindəki nöqtələr şoxluğunun həndəsi yeri. 
 
Anlayışların verilməsində aşağıdakı prinsiplər gözlənilməlidir: 
 
а) əşyəvilik prinsipi  – üçbucaq, çoxluq, … 
 
b) birqiymətlilik prinsipi– şüa, parça, bucaq və s. işarə olunması.  
     Həndəsi fiqur  
        Kəmiyyət 
   Kəmiyyətin qiyməti 
1. AB   parçası 
AB   parçasınin uzunluğu 
     AB   parçasının ədədi      
                qiyməti 
     İşarələmə: 
     İşarələmə: 
             




/
( )
( )
( ).
,
/
,
2
1 .
B
x x
A
P x
A x
P x
Yaxud K
x x
N
x
k

 







---