Elmi ƏSƏRLƏr fiZİka-riyaziyyat və texniKA

12
 
 
 
1) bu nəzəriyyənin ilk anlayışları və ilk münasibətləri müəyyən edilir  və ilk  
münasibətləri müəyyən edilir (qeyd edək ki, bir sıra ilkin anlayışlara və  
münasibətlərə tərif verilmir);    
 
2)  ilk  anlayişlar  və  münasibətlər  arasında  əlaqəni  təyin  edən  aksiomlar  sistemi  seçilir  və 
isbatsız qəbul edilir;      
 
3) elmi nəzəriyyənin hər bir yeni anlayışına ilk anlayışlar və daha əvvəl daxil  
edilmiş anlayışlar  vasitəsi ilə tərif verilir;    
 
Elmi  nəzəriyyənin  hər  bir  yeni  təklifi  qəbul  edilmiş  aksiomlardan  və  daha  əvvəl  isbat 
edilmiş dəkliflərdən deduktiv metodla alınır.    
 
Nəticə  çıxarmaq  qaydaları,  yeni  bir  doğru  təklifdən  digər  təkliflərin  alınması  qaydaları 
qurulan nəzəriyyənin deyil, riyazi məntiqin predmetidir.  
 
Aksiomlar  sistemi  ziddiyyətsiz,  tam  və  asılı  olmayan  aksiomlardan  təşkil  olunmalıdır. 
Aksiomatik metoda aşağıdakı üç mərhələ fərqləndirilir:   
 
1) məzmunlu aksiomlaşdırma mərhələsi;  
 
2) yarımformal aksiomlaşdırma mərhələsi;  
 
3) formal aksiomlaşdırma mərhələsi.  
 
Elmi  nəzəriyyənin  məzmunlu  aksiomlaşdırılması  zamanı  aksiomlar  sistemi  müəyyən 
çoxluğun elementləri arasında  əsas əlaqə və münasibətləri təsvir edir.  Teoremlərin isbatı zamanı 
formal məntiq qanunlarından istifadə olunur.   
 
Məsələn,  əsasları  məktəb  riyaziyyatı  kursunda  şərh  olunan  Evklid  həndəsəsi  məhz  belə 
formada aksiomlaşdırılmışdır.   
 
Elmi  nəzəriyyənin  yarımformal  aksiomlaşdırılması  zamanı  onun  əhatə  etdiyi  obyektlər  də 
aksiomlar vasitəsi ilə təyin olunur.  Yarımfirmal aksiomlaşdırma zamanı təkliflərin isbatı prosesində 
yenə  də  formal  məntiqin  qanunlarından  istifadə  olunur.  Məsələn,  qruplar  nəzəriyyəsinin  ənənəvi 
şərhini  yarımformal aksiomlaşdırmaya misal olaraq göstərmək olar.  
 
Elmi nəzəriyyənin formal aksiomlaşdırılması zamanı  həm onun əhatə etdiyi  
obyektlər, həm də nəticə çıxarmaq qanunları aksiomıar vasitəsi ilə təyin olunur.   
 
Bu baxımdan həndəsə kursunun aksiomlatik quruluşunu xatırlamaq kifayətdir.      
 
İsbatlar:  İsbatlar nəticə almaqdan ötəri aparılan mühakimə prosesi olub, elə isbat üsulları 
nəzərdə tutulur ki, onlar da aşağıdakılardan ibarətdir: 
 
1. Adi və yaxud şərti olaraq söyləsək, düzünə isbat üsulu;  
 
2.  Əksini  fərz  etməklə  aparılan  isbat  üsulu.  Təbiidir  ki,  bu  üsulların  hər  birinə  aid,  istər 
məktəb  riyaziyyatı  kursundan,  istərsə  də  ali  məktəb  kursu  ilə  bağlı  olaraq,  kifayət  qədər  misallar 
gətirmək olar.  
 
Qeyd edək ki, isbat etmək mühakimə prosesidir. Burada doğrulara, ilkinlərə,  
əsaslanaraq nəticə almaq prosesindən bəhs edilir ki, məhz bu prosesə mühakimə  
prosesi  deyirlər.  Misal:   
74
73
72
71
1




 ifadəsini  radikallıqdan  qurtarın.  Aydındır  ki, 
mühakiməsiz heç bir riyazi araşdırmadan, heç bir nəticə almaqdan söhbət belə oluna bilməz. 
 
 
ƏDƏBIYYAT 
  1. Акперов М.С. Философские проблемы математики. Баку. Элм,1992, 201 с. 
  2. Александров А.Д.  Проблемы науки и позиции учёного. Учебное пособие – М.:Мысыль, 
      1988,384 с. 
  3. Алексеев П.В., Панин А.В. Теория познания и диалектика: Учеб. пособие  для вузов.—  
      М.; Высш. шк., 1991. --- 383 ст. 

---

13
 
 
  4. Бурбаки Н. Алгебра. Алгебрические структуры, линейная и полилинейная алгебра. М., 
      1962,с.60. 
  5. Бакирова А.Ю. Методика преподавания математики. Учебное пособие. – Т., 2007. 
  6. Рузавин Г.И.  Концепсия современного естествознания. М., Гарда-рики, 2005, 240 с. 
  7. Кудрявцев Л.Д. Мысли о современной математике и ее изучении.  М., Наука, 1977. 
  8. Современные основы школьного курса математики: Пособие для студ. Пед. ин-тов./  
      Н.Я.Виленкин, К.И.Дуничев, Л.А.Калужнин, А.А.Столяр.---М.; Просвещение,1980.240 ст. 
  9. Философия: учебник / под. ред. А.Ф.Зотова, В.В.Миронова, А.В.Разина. – 4-е изд. – М.;          
      Академический Проект ; Трикста, 2007. – 688 ст. 
10.Философия: учебник /под. общей ред. Л.Н. Москвичева.– М.;Изд-во.РАГС,2003.–688 ст. 
 
ABSTRACT 
                                                                                                                                 M.Hajiyev 
Mathematical concepts, suggestions and evidence. Mathematical judgments 
 
 
We  investigated  the  characteristic  features  of  mtematicheskogo  understanding  types 
theorems  and  methods  of  mathematical  proofs.  Specific  examples  and  facts  described  genera  and 
species of mathematical  concepts. Considered haraktericheskih properties and razliyaayuschieysya 
devils contacts to methodology set out in particular isledovannom paper discusses the relationship 
birth  theorems.  It  describes  the  methodical  exposition  of  the  meaning  and  significance  of 
mathematical  reasoning.  With  the  aid  of  mathematical  judgments  are  methodical  way 
vozmozhnestey presentation of the axiomatic method and in the construction of a school course of 
geometry and solving mathematical problems. And explore ways to apply the considered problems 
in the practice of teaching mathematics. 
РЕЗЮМЕ 
                                                                                                                              М. Гаджиев 
Математическая понятия, предложения и доказательств. Математическое суждения 
 
Исследованы характеристические черты мтематического понимание, виды теоремов и  
способов математических доказательств. Конкретными пример и фактами охарактеризованы 
роды  и  виды  математических  понятий.  Рассмотрены  характерических  свойств  и 
различающиейся чертей связянные с методической изложением. В частности, иследованном 
работе рассмотрены взаимосвязи родов теорем. Описывается методическая изложения смысл 
и  значение  математических  суждений.  С  помошей  математическими  суждениями  даны 
методические  пути  возможнестей  изложении  аксиоматического  метода  и  в  построенией 
школьного  курса  геометрии,  и  решению  математических  задач.  И  исследованы  пути 
применения рассмотренных задач на практику в областей преподавании математику.   
      
                   
NDU-nun  Elmi  Şurasının  24  dekabr  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa 
tövsiyə olunmuşdur (protokol № 05) 
         Məqaləni çapa təqdim etdi:  
 
 

---