Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bax: Журн. «Вопросы философии». № 9, 2000, с. 17. Yenə orada, s.5. 381
Roma klubunun məruzəsində (1997) deyilir ki, son otuz ildə hər bir insana düşən ölçü hesabına görə istifadə üçün yararlı olan torpaq iki dəfə azalıb, atmosferdə karbon qazının miqdarı 20 faiz artıb, istehsal edilən elektrik enerjisinin yalnız 10 faizi bizim lampaları yandınr, 90 faizi isə Yerdə qlobal istiliyin artmasına kömək edir. Yaşıl bitkilərin bioloji məhsuldarlığının artması olduqca əhəmiyyətli problemdir. Yaşıl bitkilər Yer üzərində üzvi maddənin yaranmasının yeganə qaynağıdır. Günəş enerjisindən istifadə edərək onlar qeyri-üzvi maddələrdən heyvan və insanlar üçün zəruri olan üzvi maddələr yaradırlar. Lakin bu problem hələlik çox ləng yerinə yetirilir. Biosfera ekologiyasının başqa problemi bizim planetdəki su problemidir. Yaxın vaxtlarda içməli suyun kəmiyyət və keyfiyyətcə tükənməsi təhlükəsi Yer kürəsinin ekoloji cəhətdən inkişaf etmiş geniş bölgəsi üçün realdır. Yerdə kifayət qədər çox su ehtiyatı var, lakin onun əsas kütləsi Dünya okeanında yerləşir. İnsanın həyatı və fəaliyyəti üçün isə içməli su lazımdır. Quruda içməli suyun ümumi ehtiyatı - çaylarda, göllərdə, yeraltı və qarbuz ehtiyatlarında - Yerdə olan suyun ümumi miqdarının cəmi 2,5 faizini təşkil edir. Onlardan 70 faizi Ark- tikanın. Antarktidanın, Qrenlandiyanın buzluqlannda və qar örtüyündə, 29 faizi yerin altındadır. Beləliklə, içməli suyun əlçatan ehtiyatı onun ümumi miqdarının cəmi 0,26 faizini təşkil edir. Başqa bir biosfera problemi Yerin iqliminin dəyişməsi qorxusu və onun idarə edilməsi problemidir. Bu problem son illərdə meydana gəlib. Alimlərin fikrincə iqlimin əhəmiyyətli təbii dəyişikliyi yaxın gələcəkdə bəşəriyyət üçün təhlükəli olmayacaq. Lakin bizim yaşadığımız iqlim sabit deyil və yaxın 50-100 ildə üç faktorun təsiri altında onun dəyişməsi imkanı var: enerji istehsalının artması, atmosferdə karbon qazının artması və atmosfer aerozolunun dövr etməsinin dəyişməsi. Son 80 ildə havanın çirklənməsi 100000 dəfə artıb. Həmin müddətdə bəşəriyyət 500 milyard ton üst qatda olan torpaq itiribdir ki, bu da Hindistanın bütün becərilən torpağına bərabərdir. Bir santimetr dərinliyi olan torpaq qatının yaranması 380 üçün 1000 il lazımdır. Çayların təbii axını sənaye və təsərrüfat tullantılarını kifayət qədər durulaşdıra bilmir və suyun dövr etməsini əvvəlki normal vəziyyətə gətirmək imkanı yox olur. Meşələr məhv edilir, torpaq sahələrinin səhralaşması prosesi davam edir. Məsələn, Saxara səhrası ildə 1,5 km sürətlə cənuba doğru hərəkət edir. Belə faktlar olduqca çoxdur.^* Rus alimi N.N.Moiseyev deyir: «...Biosferaya antropogen təzyiq sürətlə artır və ehtimal ki, böhran vəziyyətinə yaxındır. İnsan elə bir vəziyyətə çatıbdır ki, heç bir halda onu keçmək olmaz. Bir ehtiyatsız addım kifayətdir ki, bəşəriyyət uçuruma düşsün. Bir düşünülməmiş hərəkət bioloji növ Homo sapiens Yer üzərində yox olmasına səbəb ola bilər. Qlobal ekoloji fəlakət görünmədən gizli, tamamilə gözlənilmədən və eyni dərəcədə qəflətən baş verə bilər ki, insanlar artıq heç nəyi dəyişdirə bilməz».^’ Öz inkişafında insan təbiətə təkcə rasional və yaxud praktiki deyil, həm də dərin emosional, əxlaqi-estetik münasibət bəsləyir. Müxtəlif xalqların mədəniyyətinin yüksək inkişafı çox hallarda məhz təbiətə əxlaqi-estetik münasibətin inkişaf dərəcəsi ilə müəyyən edilir. Bəşəriyyət təbiətə münasibətində özünü bütöv tam kimi başa düşməlidir. Gələcək haqqında danışarkən, indiki zamanı yaddan çıxarmaq olmaz. Sabah deyil, elə bu gün təbiətin dağıdılmasına son qoymaq, təbii sərvətlərə qayğılı, insani münasibəti əxlaq və ədalətin ən sadə normalarına çevirmək lazımdır. İnsan və təbiətin əsl vəhdəti hər şeydən əvvəl bəşəriyyətin özünün birliyini tələb edir.
Demoqrafiya (yun. «demos» - xalq və «grafo» - yazıram) əhalinin artımını, sayını, sıxlığını və strukturunu, dinamikasını, miqrasiyasını (yer dəyişməsini və s.) öyrənir. Bu termin XIX əsrin ortalarında dövlətlərin əhalinin strukturu və yerləşməsi
haqqında rəsmi statistik qeyd apardığı vaxt meydana gəlibdir. Demoqrafiyanın vəzifəsi əhalinin ölçüsünü müəyyənləşdirmək, onun artmasını və ya azalmasını izah etməkdir. Əhalinin strukturu üç amil ilə müəyyən edilir: doğum, ölüm və köçmə prosesi. Demoqrafik faktorlar cəmiyyətin həyatında mühüm rol oynayır; onlar cəmiyyətin iqtisadi və sosial tərəqqisini ləngidə və yaxud sürətləndirə bilər. Lakin əhalinin sayı, onun çox və yaxud az sıxlığı ölkə və xalqlann inkişaf səviyyəsini müəyyənləşdirmir. Məsələn, Rusiyada, Azərbaycanda, Norveçdə, Mozambikdə əhalinin sıxlığı təxminən eynidir (1 km^-ə 10-12 nəfər), lakin onların inkişaf səviyyəsi müxtəlifdir. İnsanın doğulması və ölməsi bioloji qanunlara uyğun baş versə də əhali hər şeydən əvvəl sosial bir hadisədir, onun artımı da təbiətin deyil, əsasən cəmiyyətin inkişaf qanunlan ilə tənzimlənir. Bununla yanaşı müəyyən minumum sayda əhali olmasa əmək bölgüsü, əməyin ixtisaslaşması və kooperasiyası, istehsal fəaliyyətinin genişlənməsi, yeni torpaq sahələrinin və başqa təbii sərvətlərin istifadə edilib mənimsənilməsi mümkün deyil. BMT-nin hesablamalarına görə dünyanın əhalisi sürətli templə artaraq 2030-cu ildə 8,5 mlrd., 2050-ci ildə isə 9,3 mlrd, olacaq. Dünyanın zəngin azlığa və yoxsul çoxluğa bölünməsi daha kəskin hiss ediləcək. 2050-ci ildə inkişaf etmiş Şimal ölkələrində əhalinin sayı təxminən indiki səviyyədə qalacaq, dünyanın yerdə qalan hissəsində isə 8-9 mlrd, insan yaşayacaq. Hər il təkcə Hindistanda əhali 14 mln. artır və yaxın vaxtda onun əhalisi 1 mlrd, olacaq. Qərb ölkələrində yaşayan 1,2 mlrd, insan onların orqanizminin tələb etdiyindən qat-qat artıq ərzaq qəbul edir. Yer kürəsinin yandan çoxu - 3 mlrd, adam isə ərzaq çatışmazlığından əzab çəkirlər. Dünyada elə vəziyyət yaranıbdır ki, zəif inkişaf etmiş ölkələrdə uzun illər əhali artımının sürəti ərzaq istehsalının artımından çox olmuşdur. Hələ XIX əsrin əvvəllərində ingilis iqtisadçısı T.R.Maltus (1766-1834) sübut etməyə çalışırdı ki, əməkçi xalqın acınacaqlı vəziyyəti (işsizlik, aclıq, dilənçilik 382 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|