Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
və s.) ictimai münasibətlərlə deyil, «əbədi təbii qanun»la şərtlənir. Bu qanunun mahiyyəti aşağıdakı kimidir: əhali - həndəsi silsilə, yaşayış vasitələri isə - ədədi silsilə ilə artır. Ona görə də əhalinin ixtisar edilməsi zəruridir. Maltus aclığı, yoluxucu xəstəlikləri, müharibəni bəzi hallarda «müsbət amil» adlandırırdı. Onun indiki davamçıları da hesab edirlər ki. Yer üzərində əhalinin sayı həddən artıqdır, maddi ehtiyatlar isə olduqca məhduddur. Bu vəziyyət isə cəmiyyətin gələcəyi üçün fəlakətdir. Onlar əsasən doğru deyirlər. Aclıq, dilənçilik, xəstəlik və savadsızlıq indiki dövrdə dünya əhalisinin beşdə bir hissəsinin nəsibidir. Əhalinin sayının artma tempi cəmiyyətdə yaranmış istehsal və istehlakm həcmi və strukturuna böyük təsir göstərir. Lakin onların da müəyyən həddi var, onu aşanda təbii ehtiyatlara, suya, havaya, meşə sahələrinə, faydalı qazıntıya mənfi təsir göstərilir. Nəzarət edilməyən demoqrafik proseslər əhalinin zəruri xidmətlərlə (o cümlədən təhsil və səhiyyə sahəsində) təmin edilməsi işində cəmiyyətin imkanlarını iflic vəziyyətə gətirir. Lakin Çində, Hindistanda, bir çox Afrika ölkələrində doğumu məhdudlaşdırmaq sahəsindəki tədbirlər hələ ki, elə bir əhəmiyyətli nəticə verməmişdir. Qərb ölkələrində demoqrafik proseslər yüz illərdir ki, cəmiyyət tərəfindən çox ciddi şəkildə tənzim edilir. Bu ölkələr üçün son onilliklərdə iqtisadi və ekoloji cəhətdən əlverişli olmayan ölkələrdən gizli olaraq gələn əhali axınının getdikcə çoxalması çox ciddi problemlər yaradır. Böyük şəhərlərə arası kəsilmədən gələn əhali şəhər strukturlarına həddən artıq təzyiq göstərir, sanitar-gigiyena şəraitini pisləşdirir, şəhərlilərin həyatının rahatlıq səviyyəsini aşağı salır. Yay aylarında böyük əhali kütləsi əhalinin çox sıx olduğu şəhər mərkəzindən ətraf ərazilərə yığılır, oranın da ekoloji vəziyyətini mürəkkəbləşdirir. Keçid mərhələsində olan ölkələrdə, hətta böyük əhali artımına məruz qalmasalar da, qəflətən meydana çıxan iqtisadi çətinliklər, həmçinin dərin sosial çaxnaşmalar, nisbətən çox əhalisi olan ölkələrin həll edəcəyi problemlərə oxşar problemlərlə qarşılaşırlar. 383 Fəqət indiki zamanda əhali artımının bir qədər azalması müşahidə edilir. Ölkələrin çoxunda əhali artımını tənzimləmək istiqamətində bəzi tədbirlər görülür. Məsələn, yüksək inkişaf etmiş ölkələrdə əhali artımı stimullaşdırılır (həvəsləndirilir), geri qalmış ölkələrdə isə, əksinə, onun qarşısı alınır. Əhalinin təkrar istehsalı sosial orqanizmin bütün tərəfləri ilə əlaqədədir: insanın maddi təminat dərəcəsi, təhsilin səviyyəsi, qanunvericilik, təbabətin və səhiyyənin vəziyyəti, qadının ictimai vəziyyəti, ailə və məişət ənənələri, din və s.
4. Cəmiyyətin sosial sferası 4.1. Sosial sfera anlayışı Sosial struktur cəmiyyətin ayrı-ayrı təbəqə və qruplara , bölünməsini göstərir. Həmin təbəqə və qruplar bir və ya bir neçə əlamətə görə birləşir, özlərinin ictimai mövqelərinə görə fərqlənirlər. Bu, sosial sistemdə elementlərin sabit əlaqəsidir. Sosial münasibətlərin əsas elementləri - sosial birliklərdir (millət, sinif və başqa sosial təbəqələr, peşəyə görə birliklər, demoqrafik və s. qruplar). Sosial struktur təklərin sadəcə olaraq cəmi deyil, qarşılıqlı əlaqədə olan elementlərin üzvi birliyidir. Bu elementlər arasındakı münasibətlər müxtəlif tipli, yəni əməkdaşlıq və yaxud münaqişə şəklində ola bilər.^ Hər bir cəmiyyət insanların məlum çoxluğundan yaranır. İnsan çoxluğunda biri o birindən fərqlənən, bir-biri ilə və bütün cəmiyyət ilə əlaqədə olan müəyyən sosial qruplar əmələ gəlir. Bu planda insan cəmiyyəti müxtəlif qrupların, onlann əlaqəsinin və qarşılıqlı təsirinin mürəkkəb cəmidir. Beləliklə, müxtəlif tendensiyalann çoxplanlı, dolaşıq, qanşıq olmasına baxmayaraq sosial sfera tam, vahid bir sahədir. Başqa sözlə, sosial sfera müxtəlif sosial birliklərin sadəcə çoxluğu deyil, bu birliklərin və onlar arasındakı münasibətlərin keyfiyyətcə müəyyən sistemidir. Sosial struktur anlayışı sinfi struktur anlayışından daha genişdir, çünki sosial struktur həm də demoqrafik, peşə, etnik və b. qrupları da birləşdirir.
İctimai istehsal prosesini birlikdə həyata keçirən insanların tarixi inkişaf prosesində ictimai əmək bölgüsünün xüsusi yeri var. Əmək bölgüsünü o vaxt ictimai adlandırmaq olar ki, əməyin bu və ya başqa növləri ilə sosial cəhətdən təşkil olunmuş müəyyən insan qrupları məşğul olur. Bir qrup insanlar idarə etmək funksiyasını öz üzərinə götürür, başqalan isə onlara tabe olurlar. Bu yolla siniflərə və sosial qruplara bölünmə 385 baş verir. İnsanların öz həyatlarını istehsal etməsi prosesində iş verən sahibkarlar və işçilər qrupu yaranır, sosial ferqlər, bərabərsizlik meydana gəlir. Hakimiyyət funksiyasını həyata keçirən ixtisaslaşmış insan qruplan hazırlanır. Əmək bölgüsü nəticəsində ictimai struktur formalaşır. İnsanlann peşəyə görə bölünməsini də əməyin ictimai bölgüsünün təzahürü adlandırmaq olar. Bir qrup insanlar maddi məhsullar (məsələn, fəhlələr), başqaları isə mənəvi istehsal sahəsində çalışırlar (məsələn, alimlər, ruhanilər), bir qrup insanlar isə sosial varlıq kimi insanın mənəvi-əxlaqi, elmi cəhətdən hazırlanmasında iştirak edirlər (məsələn, müəllimlər). Mülkiyyət haqqında təlimin tarixi göstərir ki, bütün xalqlarda mif və utopiya formasında «qızıl
ideyası olmuşdur; guya həmin dövrdə xüsusi mülkiyyət olmamış, əmlak ümumi hesab edilmiş, bu isə sülh, əminamanlıq, xeyirxah xasiyyət və gələcəyə inam yaratmışdı. Cəmiyyətin belə üsulla təşkil olunduğu şəraitdə «hər bir mülkiyyətçi ya oğrudur, ya da oğrunun varisidir» formulu doğru hesab edilir. Bu fikri XIX əsrdə Pri- don məşhur frazada ifadə edib: «Mülkiyyət oğurluqdun>. Platon yazırdı ki, həddən artıq dövlətli olub eyni zamanda xeyirxah olmaq mümkün deyil. Varlanan hər bir kəs bunu başqasının hesabına edir. V.İ.Lenin sinfə aşağıdakı marksist tərifi vermişdi: «Sinif- ictimai istehsalın tarixən müəyyən sistemindəki yerinə, istehsal vasitələrinə münasibətinə (əksər
hallarda qanunla
möhkəmlənmiş və rəsmiləşdirilmiş), əməyin ictimai təşkilindəki roluna, buna görə də malik olduqları ictimai sərvətdən pay almağın üsuluna və miqdarına görə fərqlənən böyük insan qruplarına deyilir. Siniflər elə insan qruplarıdır ki, onlardan biri ictimai təsərrüfatın müəyyən ukladındakı yer fərqi sayəsində başqasının əməyini mənimsəyə bilİD)."*® Bu tərifdə sinfin aşağıdakı sosial-iqtisadi əlamətlərini ayırmaq olar: 1) sinfin ictimai istehsalın tarixən müəyyən sistemindəki yeri; 2) sinfin istehsal vasitələrinə münasibəti; 3) sinfin əməyin təşkilində rolu; 4) ictimai sərvətdən pay almağın •"> B.H.JI CHHH . ncc.
T.39. c.l5. 386 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|