Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mevlana. Mesnevi. İstanbul, 1990 I (3003). Yenə orada, I (524). 110
- Sitat götürülüb: А.А.Игнатенко. Ибн Халдун. М„ «Мысль», 1980, с.81. 111
sında ağıl, təsəvvüfün əsasında isə inam dayanır. Çünki ağıl nə qədər uca olsa da Allaha çatdıra bilmir. Həqiqəti dərk etməyin əsas yolu İlahi eşqdir. Böyük sufı-filosof əl-Ərəbinin fikrincə məhəbbətin müxtəlif növləri son nəticədə Yaradan ilə yaradılanlar arasında qarşılıqlı məhəbbətə müncər edilir və yalnız insanda məna kəsb edir. Əgər məhəbbət səmimidirsə o insan şəxsiyyətini inkar edir (fəna) və onu Allahın varlığında əridir (beka). O, deyirdi: «Sevən insanın ağlını almayan və ona sevdiyindən başqa nəyinsə haqqında fikirləşmək imkanı verən hər hansı məhəbbət səmimi deyil. Bu yalnız özünü inandırmaqdır. Kimsə demişdi: Ağılla idarə edilən məhəbbətdə Yaxşı heç nə yoxdun).“*^ Sufizm aşağıdakı prinsiplərə inanmağı tələb edir: 1) günaha görə peşmançılıq; 2) sufinin yeganə qoruyucusu Allahdır; 3)
Allah hər şeyi görür və ondan heç nəyi gizlətmək olmaz; 4)
sufi yalnız Allahın köməyinə arxalanır; 5) sufi daim Allaha yaxınlaşır, onu ağıl ilə deyil, qəlbi ilə görür, daim hiss edir, sevir və nəhayət, ona qovuşur. Bu çox uzun və məşəqqətli yoldur. Sufilərin fikrincə, yalnız bir Mütləq Varlıq var. O təkdir, şəriksizdir, əbədidir, məkansızdır. Bu Allahdır. Bütün Kainat - canlı və cansız təbiət, tək-tək əşyalar, cəmiyyət, o cümlədən insanlar şərti olaraq «varlıq» adlandırılsa da onlar fanidir, keçicidir, əvvəli və axırı var. Beləliklə, tək Varlıq və yoxluq var, mövcud olan hər şey sözün həqiqi mənasında varlıq deyil, yoxluqdur. Yoxluq Varlığa çevrilə bilər, bunun şərtləri var. Bu yalnız insana aiddir. Hər bir insan, artıq deyildiyi kimi, çalışmalıdır ki, öz mənliyini yox etsin, varlığını atsın, maddi dünyaya aludə olmasın, mənəvi cəhətdən saflaşsın, nəticədə İlahi məhəbbət yolu ilə özünü yox edərək Allaha qovuşsun. Mütləq Varlıqda əriyib əbədiyyətə çatsın, yəni əsl Varlığa H6 H ajı-ApaÖM. MeKKancKHC OTKPOBCHHA .
109 çevrilsin. Məsələn, böyük Mövlana Cəlaləddin Rumi (1207- 1273) soruşur ki, insan öz varlığını harada axtarmalıdır və cavab verir ki, öz varlığını tərketmədə. Əks halda insan ölümsüzlüyə çata bilmir. «Varlıqdan imtina edənlərə və mənlik qorxusundan azad olanlara fələk də, günəş də, ay da xidmət və təzim edir».'*^ Yəni insan öz varlığından imtina edərək, onu Allahın varlığına qovuşdura biləndə müqəddəsləşir və bütün Kainat ona baş əyir. Çünki, «dünya sənin nəzərində böyük və nəhayətsiz görünsə də, bil ki, qüdrəti - İlahiyyə qarşısında bir zərrə də deyil»."*“^ Əl-Ərəbi fənanın yeddi mərhələsini göstərirdi: 1) Allaha zidd hərəkətlərdən imtina; 2) insan fəaliyyətinin xəyali sərbəstliyindən imtina və onun Allahdan gəldiyini başa düşmək; 3) yaradılanların bütün xassələrindən imtina və dünyaya Allahın gözü ilə baxmaq; 4) Allahın böyüklüyünü seyr edərək öz şəxsi mövcudluğundan imtina; 5) Allahı seyr edərək ətraf mühitdən imtina; 6) Allahdan başqa hər şeydən, hətta Onun maddi dünyadakı predmetlərdə gizlənən fəaliyyətinin təzahürlərindən təcrid olunma; 7) İlahi atributlardan təcrid olunma və dünya ilə heç bir əlaqə yaratmadan Allahı seyr etmək.
Yalnız müsəlman Şərqinin deyil, bütün dünyanın ictimai- siyasi fikir tarixində böyük ərəb alimi və siyasi xadimi İbn
İbn Xaldun hesab edirdi ki, cəmiyyətin primitiv (ibtidai) vəziyyətdən sivilizasiyaya keçidi eyni zamanda bərabərlik və primitiv (ibtidai) demokratiyadan hökmranlıq və bərabərsizlik, əzmək və tabe etmək münasibətlərinə keçiddir. İbn Xaldunda «dövlət» (dövlyə) və «mülk» anlayışlan demək olar ki, eyni mahiyyət daşıyırlar. Onun fikrinə görə, dövlət mülkü (torpağı, var-dövləti) olan müəyyən qrup adamlardır. Dövlət 0 vaxt, orada yaranır ki, mülkün bəzilərinin başqaları Mevlana. Mesnevi. İstanbul, 1990 I (3003). Yenə orada, I (524). 110 üzərində əsl hökmranlığı meydana gəlir. İbn Xaldun göstərirdi ki, dövlət bir sülaləyə mənsub olmalı və irsən keçməlidir. Bir halda ki, dövlət «hökmranlıq və hakimiyyətin zorakılıq vasitəsilə həyata keçirilməsi»**^ deməkdir, onda hökmdarın gücə ehtiyacı var; hökmdar gücə əsaslanaraq həm dövlət işlərini icra edir, həm də ona tabe olmayanları əzir. Öz mülkünü saxlamaq, möhkəmləndirmək və genişləndirmək üçün hökmdar artıq qohumluğa deyil, başqa prinsiplərə, birinci növbədə maddi imtiyazlara əsaslanan yeni məmur qrupu yaradır. İbn Xaldun dəfələrlə göstərmişdir ki, sivilizasiya və dövlət bir-biri ilə bilavasitə əlaqədardır. Bütün bəlaların və cəmiyyətin iflasının əsas səbəbi dövlətdir. Nəticə etibarilə dövlət tərəfindən tətbiq edilən zorakılığın müxtəlif formaları cəmiyyətin və həmin dövlətin dağılmasına gətirib çıxanr. İnsan kimi hər bir konkret dövlət də ölümə məhkumdur. İbn Xaldun sivil həyatın dağılmasının bir sıra səbəblərini: qarşılıqlı münasibət və həmrəylik əlaqələrinin zəifləməsini; dinin zəifləməsi ilə insanlar arasındakı normal münasibətin pozulmasını; hakimiyyətin xalqdan uzaqlaşıb özgələşməsi, ona görə də idarəçiliyə xaricdən məmurlann dəvət olunmasını; özbaşınalığın, zorakılığın və qorxu hissinin güclənməsinin təzahürü kimi tiraniyanın yaranmasını; hakimiyyət tərəfindən ədalət prinsipinin pozulması və bunun nəticəsində sosial təbəqələşmənin baş verməsini; zinət və israfçılığa meyil və şəhər mədəniyyətinin pozulmasını əsas səbəb kimi göstərmişdir. Sitat götürülüb: А.А.Игнатенко. Ибн Халдун. М„ «Мысль», 1980, с.81. 111 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|