Əsmər Sadıq qızı Bədəlova

 
25 
olan insan h
əm də  təcrübə  əsasında  siyasi,  mənəvi,  əxlaqi 
baxışlara, maraq və qabilyyətlərə yiyələnir. 
        
Hazırda dünyada şəxsiyyətin inkişafı və tərbiyəsi ilə bağlı 
müxt
əlif  konsepsiyalar  vardır.  Cəmiyyətin  qarşısında  duran 
v
əzifələri yerinə  yetirmək  üçün  kamil  şəxsiyyətlər  yetişdiril-
m
əsi hər  zaman  vacib  olmuşdur,  bu  gün  də  vacibdir. Lakin 
bunun üçün t
əkcə  bugünkü təcrübəni deyil, həm  də  tarixən 
yaranmış pedaqoji fikir və ideyaları nəzərə almaq vacibdir. 
          
2. Şəxsiyyətin  inkişafı  haqqında nəzəriyyələr:            
a) şəxsiyyət və irsiyyət. 
         Tarixin müxt
əlif dövrlərində  şəxsiyyətin inkişafı  proble-
min
ə  müxtəlif istiqamətlərdən  yanaşılmış,  həmin  inkişafda 
müxt
əlif amillərin rolu müəyyənləşdirilmişdir. 
         
Övladların  zahiri  əlamətlərinə  görə  valideynlərə  bənzə-
m
əsi əsrlər boyu filosofları, pedaqoq və psixoloqları düşündür-
müşdür.  Nəticədə  onlar belə  bir qənaətə  gəlmişlər  ki,  insanın 
bioloji varlıqdan ictimai varlığa çevrilməsində irsiyyət mühüm 
rol  oynayır.  Bu  nəzəriyyə  pedaqogika tarixində  irsiyyət 
n
əzəriyyəsi kimi tanınır. Bu nəzəriyyəyə görə, isanda nə qədər 
müsb
ət və mənfi xüsusiyyət varsa, hamısı irsən valideynlərdən 
g
əlir. Ağıl, qabiliyyət fitridir. İnsanı həyatda nələrin gözlədiyi
 
onun b
əxtindən, taleyindən, qismətindən  asılıdır.  Bu  ideya 
uzun zaman hakim sinfin 
əlində bir silaha çevrilmiş, insanları 
irsiyy
ətə  görə  dəyələndirmişlər.  Guya,  hakim  sinfin  övladları 
dünyaya hakim, z
əhmətkeşlərin  övladları  isə  zəhmətkeş  kimi 
g
əlirlər.  
          Bu bar
ədə xalqımızın pedaqoji fikirlərinə gəlincə, o, istər 
folklorun bütün janrlarında, istərsə də adət -ənənələrdə irsiyyət  
amilini daim vur
ğulayır. “Ot kökü üstündə bitər”, “Əsil itməz”, 
“Quyuya su tökm
əklə quyu sulu olmaz”,  “Qozbeli qəbir düzəl-
dir”, “N
ə  əkərsən, onu da biçərsən”  kimi xalq deyimlərində  
irsiyy
ət amilinin qabardıldığını görürük. 

---

 
26 
         
Hazırda  da  şəxsiyyətin  inkişafında    irsiyyətə  üstünlük 
ver
ənlər var. Qərb alimləri  B.Torndayk, C. Dyui, R.Deqal və 
başqalarının nəzəriyyələri buna misaldır. 
        Q
ədim və  orta  əsrlər Azərbaycan və  Şərq  ədəbiyyatının 
t
ədqiqi göstərir ki, əksər mütəfəkkirlər  şəxsiyyətin  formalaş-
masında  ilkin amil, bünövrə  daşı  olaraq  irsiyyəti  əsas götür-
müşlər. Bu sırada Nizamidən, Füzulidən, Marağalı Əvhədidən,  
S
ədi  Şirazidən çox sayda misallar gətirmək olar. Məsələn, 
Nizami deyir:  
 
               
Zatı pis olana üz göstərmə sən,  
 
               Qurdu b
əsləməkdən ziyan çəkərsən. 
             Yaxud: 
               Cütçü saf  tum s
əpsə torpağa əgər, 
               
Şübhəsiz, torpaqdan saf  tum göyərər. 
               ...Bilm
əmiş ki, dostunun nəcabəti, nəsli var, 
               Könül sirri incidir, etm
ə ona etibar. 
         Füzulid
ən bir qitəyə diqqət yetirək:  
 
               H
ər kimin var isə zatında şərarət küfrü, 
 
               
İstilahati – ülum ilə müsəlman olmaz. 
 
               G
ər qara daşı qızıl qan ilə rəngin etsən,  
 
               R
əngi təğyir
 
bular, l
əli – Bədəxşan olmaz. 
 
               Eyl
əsən tutiyə təlim ədayi – kəlimat, 
 
               Nitqi insan olar, amma özü insan olmaz. 
               H
ər uzun boylu şücaət edə bilməz dava, 
 
               H
ər ağac kim boy ata, sərvi – xuraman olmaz. 
           S
ədi isə belə deyir:  
 
              Aqib
əti qorqzadə qorq şəvəd,  
 
              G
ərçi ba adəme bozorq şəvəd. (Qurdun balası 
qurd olar; insanla bir yerd
ə böyüsə belə). 
 
XIX 
əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində meydana gəlmiş 
b
əzi nəzəriyyələrdə də irsiyyət həlledici amil kimi irəli sürülür. 
“Freydizm”, “İrqçilik” və “Elita” nəzəriyyələri məhz bu möv-
qed
ə  durmuşlar.  Onlar  insanların  zehni,  mənəvi, sosial fərq-
l
ərini irsi amilləri ilə izah edirlər.  

---

 
27 
           
b)şəxsiyyət və  mühit.  Pedaqoji fikir tarixində 
şəxsiyyətin formalaşmasında  mühit amilinə  üstünlük verənlər 
d
ə olmuş-dur. Məsələn, II minilliyin ortalarında  yaşamış hind 
şahzadəsi  Əkbər  sarayının  alimləri ilə  mübahisə  etmişdi  ki, 
insanın  insan  olması  üçün  cəmiyyətdə  yaşaması  vacibdir. 
Aliml
ər etiraz etdikdə o, belə bir eksperiment aparmışdı:  yeni 
anadan  olmuş  hind,  çin  və  benqal  uşaqlarını  valideynlərindən 
almış,  sarayda  bağlı  kamerada  saxlatmış,  insanlarla  
ünsiyy
ətdən məhrum  etmişdi.    Yeddi    ildən  sonra  uşaqlar 
yalnız heyvani səslər çıxar-mışdılar. 
          Bir Avropa alimi is
ə dünyaya yeni gəlmiş bir neçə uşaqla 
eksperiment aparıb; dayələrə tapşırıb ki, onlara lazım olan qul-
luğu  göstərsinlər, amma səslərini  çıxarmasınlar.  Dayələr belə 
d
ə ediblər. Ünsiyyətsizlikdən uşaqların ürəyi partlayıb, ölüblər!  
B
u cür faktları araşdıran bir sıra  mütəxəssislər isə belə 
n
əticəyə gəlmişlər ki, insana
 
m
ənəvi keyiyyətlər irsən verilmir, 
bunlar ictimai mühit v
ə tərbiyənin təsiridir. Məsələn, J.J.Russo 
“Azad v
ə təbii tərbiyə” nəzəriyyəsi (XVIII əsr) ilə bu mövqedə 
durmuşdur. O, tərbiyədə insana sərbəstlik verməyi tələb edirdi, 
m
əcburiyyətin,  qadağanın  əleyhinə  idi. Onun fikrincə,  uşağın 
şəxsiyyətinə  hörmət etmək, onun maraq və  tələbatları  ilə 
hesab-
laşmaq lazımdır. 
 
Xalqın  pedaqoji  fikirlərində  də  şəxsiyyətin formalaş-
masında mühit amilinin rolu vurğulanır. “Atı at yanına bağlar-
san, h
əmrəng olmasa da, həmxasiyyət olar”, “Dostunu mənə 
göst
ər, sənin  kim  olduğunu  deyim”  ,  “Əsl  dost  dar  gündə  ta-
nınar”,    “Hər  zamanın  bir  hökmü  var”,  “Dünya  gör  –  götür 
dün-
yasıdır”  , “Zər qədrini zərgər bilər”  ,  “Aşıq  gördüyünü 
çağırar” və s. atalar sözləri dediyimiznə sübutdur. 
c)şəxsiyyət və  tərbiyə.  Pedaqoji fikir tarixində  şəxsiy-
y
ətin formalaşmasında irsiyyət və mühitin təsirinə etiraz edərək 
t
ərbiyəyə  üstünlük verənlər də  olmuşdur. Məsələn,  quldarlıq 
dövrünün  böyük  filosofu  Platon  deyirdi:  “İnsanı  həqiqətən 
t
ərbiyə etsələr, o, ən sakit, ilahi məxluq olar. Əgər onu tərbiyə 

---