F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

19 
 
Qarşılıqlı  təsirin xarakterinə görə sosial sistemlər açıq və qapalı ola bilərlər. Tam qapalı sistemlər adətən 
olmur, digər konkret sistemlərlə  məhdud  şəkildə qarşılıqlı  təsirlər özünü göstərir. Məsələn, dövlətdə islah 
(penitensiar) müəssisələr sistemi bu qəbildəndir. Açıq sistemlər xarici şəraitin təsirinə məruz qalır, özləri də həmin 
şəraitə müqabil təsir göstərirlər (məsələn, beynəlxalq idman assosiasiyaları). 
Sosial sistemləri öz qanunauyğunluqlarının xarakterinə görə ehtimal edilən və determinasiya olunan 
sistemlərə ayırmaq olar. Ehtimal olunan sistemlərdə onların komponentləri naməlum sayda variantların (məsələn, 
cəmiyyət mümkün müharibə  vəziyyətində) qarşılıqlı  təsirinə  məruz qalır. Determinasiya olunmuş sistemlər 
qarşılıqlı təsirlərin (məsələn, hüquqi, qanunverici və s. sistemlər) dəqiq məlum olan nəticələrini nəzərdə tutur. 
Sosial sistemlərin başlıca funksiyaları nizamı  və inkişafı  təmin etməklə bağlıdır. Lakin elə sosioloji 
nəzəriyyələr vardır ki, onlar sistemin potensiyalarını, yəni imkanlarını ön plana çəkir və müvafiq anlayışları 
formula edirlər. Bu halda 
[39 a 40] 
sistemin aşağıdakı imkanları qeyd olunur: 
- tənzimləyici (bu, fərdlərin və qrupların davranışının tənzimlənməsini təmin edir); 
- ekstraktiv (bu, resursların cəlb olunmasını nəzərdə tutur); 
- atributiv (bu, cəmiyyətdə müdafiənin təmin olunmasını nəzərdə tutur); 
- distributiv (bu, status mövqelərinin və maddi nemətlərin bölgüsünü nəzərdə tutur). 
Beləliklə, sosial sistem çoxölçülü və çoxaspektli təşəkkül olub, mürəkkəb tərkibə, tipologiya və funksiyalara 
malikdir. Cəmiyyət sosial sistemlərin bütün xarakteristikalarını əks etdirir, ona görə də cəmiyyət ən mürəkkəb və 
ümumi sosial sistem hesab olunur. 
 
2. Cəmiyyətin strukturu 
 
Cəmiyyətin sosial sistem kimi sosioloji təhlilinin səmərəli üsullarından biri ona makrososioloji yanaşmadır. 
Belə yanaşmanı Amerika sosioloqu E. Şilz təklif etmişdir. Onun fikrincə, cəmiyyət üç başlıca ünsürdən ibarət olan 
makrostruktur kimi təsəvvür oluna bilər: 
a) sosial birlik - fərdlər çoxluğunun qarşılıqlı əlaqəsidir; 
b) sosial təşkilat - məlum sistem hüdudlarında fərdlərin sosial statuslarının (mövqelərinin) və sosial 
rollarının (funksiyalarının) məcmusudur; 
c) mədəniyyət - fərdlərin davranışını  və  fəaliyyətini müəyyən edən dəyərlərin və sosial normaların 
məcmusudur. 
Sosial birliklər bəşəriyyətin tarixi inkişafı prosesində meydana gəlir və öz növlərinin, formalarının 
rəngarəngliyi ilə səciyyələnir. Ən əhəmiyyətli birliklər sırasına bunları aid etmək olar: sosial-ərazi birlikləri (şəhər, 
kənd, region və s.); sosial-demoqrafık birliklər (ailə, yaş qrupları  və s.); sosial-etnik birliklər (millətlər, xalqlar, 
etnik qruplar); sosial-əmək 
[40 - 41] 
birlikləri (əmək kollektivlərinin müxtəlif tipləri). Sosial birliklərdə insanlar 
arasında qarşılıqlı  təsir formaları da müxtəlifdir: fərd-fərd; fərd-sosial qrup; fərd-cəmiyyət.  İnsanların praktik 
fəaliyyətində formalaşan həmin birliklər fərdin və ya fərdlər qrupunun bütövlükdə sosial birliyin inkişafı üçün 
əhəmiyyətli olan davranışını  şərtləndirir. Müxtəlif subyektlər arasındakı sosial qarşılıqlı  təsir insanlar arasında, 
onlarla xarici mühit arasında sosial əlaqələri müəyyən edir. Həmin sosial əlaqələrin məcmusu isə cəmiyyətdə sosial 
münasibətlərin  əsasını  təşkil edir. İstənilən sosial birlik, cəmiyyətin həyat fəaliyyətinin istənilən sferası insanlar 
arasında münasibətlərin tənzimlənməsini nəzərdə tutur. Cəmiyyət öz tarixi təkamülü prosesində ictimai həyatın 
təşkilinin, tənzimlənməsinin spesifık sistemini işləyib hazırlamışdır: bu, sosial institutlardır. Sosial institutlar 
əhalinin müxtəlif qruplarının ümumi mənafelərini  əlaqələndirmək, stabil inkişafı  təmin etmək mexanizmləridir. 
Münaqişəli situasiyaların çoxluğu, dərinləşməsi sosial institutların səmərəli işləmədiyini göstərir, onların 
yeniləşməsini və ictimai tələbatlara uyğunlaşdırılmasını zərurətə çevirir. 
Sosial təşkilatlar cəmiyyətin çox mühüm ünsürü olub, ictimai inkişafda müəyyən məqsədlərə nail olmaq 
üçün fərdlərin, sosial qrupların fəaliyyətini nizamlamağın etibarlı üsulu kimi çıxış edirlər. Başqa sözlə, sosial 
təşkilatlar müəyyən sosial sistem hüdudlarında fərdlərin, sosial birliklərin, qrupların, təbəqələrin fəaliyyətini 
inteqrasiya etmək mexanizmləridir. Sosial təşkilatların çox mühüm xüsusiyyəti onların ünsürləri arasında iyerarxik 
əlaqələrin olmasıdır; bu təşkilatlar məqsədli təyinatı olan piramidayabənzər sosial sistemlərdir. Onların fəaliyyəti 
əsasında sosial məqsədlər, sosial statuslar və rollar zəminində  rəhbərlik - tabelikdə olanlar arasında spesifık 
münasibətlər qərarlaşır. Sosial təşkilatlarda ayrı-ayn fərdlərin, qrupların spesifık xüsusiyyətlərə malik olan 
fəaliyyətinin sinxron, eyniistiqamətli olması müəyyən məqsəd və vəzifələrin reallaşdırılmasını təmin edir. 
[41 - 42]
 
Aydın məsələdir ki, sosial təşkilatlar hüdudunda müəyyən idarəedici orqan olmalıdır ki, sosial statusların və 
rolların bölgüsü, fərdlərin, qrupların birgə  fəaliyyəti təmin edilsin. Təşkilati-hakimiyyət strukturları kollektivin 
daxili həyatına və  əlaqələrinə dair ən müxtəlif məsələləri həll etməli olurlar. Sosial təşkilatın sosial statusları  və 
rolları  nəzərdə tutan formal strukturu rəhbərlər - tabelikdə olanlar xətti üzrə  əmək bölgüsünü həyata keçirir, 
işçilərin fəaliyyətini optimallaşdırmağa səy göstərir. Lakin ən sərt təşkilati münasibətlər  şəraitində  də 
şəxsiyyətlərarası  və qruplararası münasibətlərin müəyyən spesifikası  təzahür edir; belə münasibətlərin  əsasını 

---

20 
 
sosial-psixoloji amillər təşkil edir. Ona görə  də kollektivlərdə qeyri-formal qrupların, liderlərin, spesifik 
submədəniyyətin meydana gəlməsi real faktlardır.  Əgər bunlar formal - təşkilati amillərlə uyğun gəlmirsə, 
müəyyən ziddiyyətlər doğurursa, o zaman sosial təşkilatın qeyri-stabilliyi, böhranlı məqamları artır. 
Cəmiyyətin üçüncü mühüm ünsürü olan mədəniyyəti insanların praktik fəaliyyətində təsbit olunmuş sosial 
normaların və dəyərlərin sistemi kimi müəyyənləşdirmək olar. Əslində mədəniyyət bu fəaliyyətin özüdür. Normalar 
əsasən sosial fenomendir. Məhz normalar çox müxtəlif prosesləri nizamlayır, başlıca olaraq onların inteqrasiyası 
funksiyasını yerinə yetirir. İnkişaf etmiş  cəmiyyətlərdə hüquqi sistem normaların bir növ fokusudur. Bu, əlbəttə, 
digər normaların, o cümlədən  əxlaqi normaların  əhənıiyyətini kiçiltməyə  əsas vermir. Dəyərlər sosial və  mədəni 
sistemlərin başlıca əlaqələndirici həlqəsidir. 
Cəmiyyətdə  mədəniyyət maddi predmetlərdə  və  mənəvi sərvətlərdə öz ifadəsini tapır, insanların 
tələbatlarını, onların inkişaf etmək, zənginləşmək səylərini əks etdirir. Sosiologiya cəmiyyətdə mədəniyyətin sosial 
roluna xüsusi əhəmiyyət verir: bu və ya digər sosial-mədəni sərvətlər ictimai münasibətlərin humanistləşməsinə, 
ahəngdar inkişaf etmiş  şəxsiyyətin formalaşmasına nə  dərəcədə kömək edir - bunlar çox ciddi 
[42 - 43]
  və 
düşündürücü suallardır. 
Mədəniyyət həmişə  həm  ənənələrin, həm də yeniliklərin ünsürlərini özündə birləşdirir.  Ənənələrin üstün 
olması ənənəvi mədəniyyətin formalaşmasını və müəyyən hüdudlarda təkamülünü şərtləndirir. Yenilik əsaslarının 
üstünlük təşkil etməsi isə həm mütərəqqi dəyişikliklərə, həm də keçmiş mədəniyyət nümunələrinin unudulmasına 
səbəb ola bilər. 
 
3. Cəmiyyətin sosial sistem kimi inkişafı 
 
Sosial sistem olan cəmiyyətdə baş verən mürəkkəb proseslər onun dəyişilməsinə, təkamülünə  səbəb olur. 
Bəzi cəmiyyətlər dəyişərək yeni tipli sosial struktura, mədəni təşəkküllərə, təkamül yolu ilə inkişaf meyllərinə 
malik olur. Bəzi cəmiyyətlər isə daxili münaqişələrə  və ya digər neqativ sapmalara elə  cəlb olunur ki, təkamül 
qabiliyyətini itirir, öz mövcudluğunu çətinliklə qoruyub saxlayır, yaxud dağılma meyllərinə  məruz qalır. 
Sosiologiyada cəmiyyətin dəyişilməsinin və inkişafının birmənalı izahı yoxdur. Başqa sözlə, bu məsələyə 
münasibətdə müxtəlif mövqelər özünü göstərir. 
Təkamülçülük sosial inkişafın obyektiv xarakterini ön plana çəkir. Təkamülçülükdə  əsas problem bütün 
cəmiyyətin simasını dəyişdirməyə imkan verən müəyyənedici amilin aşkar edilməsidir. Burada xatırlamaq yerinə 
düşər ki, təkamülçülük müxtəlif naturalist məktəblərin, cərəyanların (məsələn, mexanist, coğrafi, irqi-antropoloji, 
sosial-darvinist və s.) əsasını təşkil etmişdir. 
Sosiologiyanın banisi sayılan O. Kont biliyin inkişafını cəmiyyətin tərəqqisində həlledici amil sayırdı. Onun 
fikrincə, biliyin teoloji, mistik formadan pozitiv formaya doğru inkişafı insanların industrial cəmiyyətə keçməsinə 
səbəb olacaqdır.  İnsan zəkası sayəsində baş verən bu keçid istehsalın və  tələbatların ödənilməsinin keyfıyyətcə 
yeni, başqa səviyyəsi demək olacaqdır. 
[43 - 44]
 
H. Spenser  cəmiyyətin təkamülünün mahiyyətini onun diferensiasiyasının güclənməsində görür və qeyd 
edirdi ki, bu, getdikcə artan inteqrasiya prosesləri ilə müşayiət olunur; həmin proseslər sosial orqanizmin hər bir 
yeni mərhələsində onun vəhdətini bərpa edir. Sosial tərəqqi cəmiyyətin mürəkkəbləşməsinə, fərdlərin 
müstəqilliyinin və azadlığının artmasına, onların maraqlarının cəmiyyət tərəfındən getdikcə daha dolğun 
ödənilməsinə səbəb olur. 
E. Dürkheym  təkamülü mexaniki həmrəylikdən (bu halda fərdlər və onların ictimai funksiyaları qeyri-
yetkindir, oxşardır) üzvi həmrəyliyə (bu halda əmək bölgüsü və sosial diferensiasiya inkişaf etmişdir) keçid kimi 
nəzərdən keçirir. Üzvi həmrəylik, onun fikrincə, insanların vahid sosial orqanizmdə inteqrasiyasına doğru aparır və 
cəmiyyətin ali əxlaqi prinsipi kimi çıxış edir. 
K. Marks sosial inkişafda müəyyənedici amil kimi cəmiyyətin məhsuldar qüvvələrini ön plana çəkirdi. Onun 
fıkrincə, məhsuldar qüvvələrin inkişafı sosial inqilaba və istehsal üsulunun dəyişilməsinə  gətirib çıxarır.  İstehsal 
üsulunun dəyişilməsi isə öz növbəsində bütün cəmiyyətin dəyişilməsinin, yeni ictimai-iqtisadi formasiyanın 
qərarlaşmasının əsasıdır. Cəmiyyətin tərəqqisi ancaq istehsal üsulunun köklü, əsaslı surətdə yeniləşməsi sayəsində 
mümkündür; yeni iqtisadi və siyasi strukturlar ancaq sosial inqilab nəticəsində təzahür edə bilər. Ona görə də sosial 
inqilablar «tarixin lokomotivləridir»; onlar cəmiyyəti yeniləşdirir, onun inkişafını sürətləndirir. 
Təkamülçülük konsepsiyası  cəmiyyət inkişafının səbəblərini və gedişini başa düşməkdə  əhəmiyyətli rol 
oynamışdır. Belə ki, ictimai inkişafın obyektiv xarakteri etiraf olunmuş, cəmiyyətdəki proseslər geniş kontekstdə, 
böyük tarixi perspektivdə  nəzərdən keçirilmişdir. Lakin təkamülçülük böhranların, geriyə qayıtmaların, bəzi 
cəmiyyətlərin dağılmasının və sivilizasiyaların məhvinin səbəblərini izah edə bilmədi.  Əslində sosial prosesin 
obyektivliyi ideyası da müəyyən 
[44 - 45]
  qədər  şübhə altına alınırdı: onun əsas parametrləri (bilik, şəxsiyyətin 
azadlığı, həmrəylik, texniki tərəqqi, məhsuldar qüvvələr) həm də neqativ meyllərin mənbəyi ola bilər. Məlum 
olmuşdur ki, tərəqqinin bu amilləri fəal dağıdıcı qüvvəyə də çevrilə bilər: bütün dünyanı məhv etməyə qadir olan 

---