Fish book son indd

Nərəkimilər – dinozavrların həməsrləri
9
Bu adla bərabər, o zamanın yazılı mənbələri Xəzər dənizinin sahillərində 
yaşayan xalqların adından törənən digər adlarını qoruyub saxlamışdır. Bun-
ların arasında bir sıra yerli adlar – Təbəristan, Deleym, Şirvan dənizi var. Ən 
çox yayılmış qədim ad Curcan olmuşdur. Maraqlıdır ki, Xəzər abidəsi olan 
İosif çarının məktubunda Xəzər dənizi məhz belə adlandırılmışdı.
Xəzər dövləti dağıldıqdan sonra Xorezm dənizi adı ilə yayılmağa başla-
dı, o, qədim rus ədəbiyyatına Xvalis dənizi formasında keçdi. Xvalın dənizi 
(Xvalis dənizi) – Xəzər dənizinin qədim rus adıdır. Bu ad Xəzər dənizində 
ticarətlə məşğul olan Xorezm sakinlərinə verilən xvalislər adıdır. 
Hal-hazırda Xəzər dənizi öz sahəsinə görə Amerikadakı Böyük Göl və 
ya Qərbi Afrikadakı Viktoriya gölünü üstələyən dünyanın  ən böyük daxi-
li su anbarıdır. Xəzər dənizi 47°07’ və 36°33’ şimal en dairəsi və 45°43’ və 
54°20’ uzunluq dairəsi arasında Avropa və Asiya qitələrinin qovşağındakı 
ovalıqda yerləşir. Xəzərin uzunluğu təxminən 1030 km, maksimum eni – 435 
km, minimum eni – 196 km təşkil edir. Dənizin dünya okeanı ilə əlaqəsi yox-
dur, Xəzərin hazırkı  səviyyəsi dünya okeanının orta səviyyəsindən 26.5 m 
aşağıdır. Xəzər sahilinin ümumi uzunluğu təqribən 7 min km, səthin sahəsi 
386,400 km təşkil edir. Göldəki suyun həcmi 78 700 km
3
 təşkil edir. 
Xəzərə əsasən şimal və qərbdən təxminən 130 iri və kiçik çay axır. Bun-
lardan ən böyüyü dənizə şimaldan axan və su tutumu sahəsi 1 400 000 km 
təşkil edən Volqa çayıdır. Xəzərə illik axın həcminin 90%-i üç çayın payına 
düşür: Volqa – 241 km, Kür – 13 km, Terek – 8.5 km, Ural – 8.1 km və Sulak – 4 
km. Axının qalan hissəsini İranın kiçik çayları təşkil edir, qərb tərəfdə dənizə 
daim axan çaylar mövcud deyil. 
Buna baxmayaraq, dəniz duzlu-su hövzələrinə aid olunur, qərb sahilində 
səth sularının duzluluq dərəcəsi 1,4%, cənub və qərbdə 1%, orta hissədə 3,5%, 
dənizin şimal hissəsində isə 0,75%-dir. 
Dəniz duzluluğunun okean duzluluğuna nisbəti 3:8 kimi ifadə olunur, 
Xəzərdə həm də kükürd turşusu duzlarının nisbi çoxluğu müşahidə edilir. 
Xəzər dənizinin suyu nə üçün duzludur? 
Müasir təsəvvürlərə görə, Xəzər dənizi qədimdə mövcud olan Tetis oke-
anının bir hissəsidir (şəkil 1). 

---

Q.M.Palatnikov, R.Y.Qasımov
10
Tetis dənizi
Tetis (Poseydonun qızı  dəniz ilahəsi Fetida-Tetidanın  şərəfi nə adlandı-
rılıb) paleozoyun sonundan mezozoya qədər olan, yəni 320 - 66.5 milyon il 
bundan əvvəlki dövrdə qədim Qondvana və Lavraziya kontinentlərinin ayrı-
cında yerləşirdi. On milyon il əvvəl bu qədim nəhəng dənizin körfəzi müasir 
Aralıq, Mərmərə, Qara, Azov, Xəzər və Aral dənizlərinin ərazilərinə uzanır-
dı. Körfəz iki hissədən ibarət idi: 
qərbi – müasir Aralıq dənizi, duzlu idi; 
a) 
şərqi – qalan hissəsi şirin idi, çünki bir çox çay buraya axırdı.
b) 
Təxminən 280 milyon il bundan əvvəl Kimmer adlanan materik Qondva-
nadan ayrıldı. O, Tetisi yavaş-yavaş keçməklə təxminən 200 milyon il bundan 
əvvəl Lavraziya ilə toqquşdu. Sonda təxminən 66.5 milyon bundan əvvəl Qond-
vana qalıqlarının Lavraziya ilə toqquşması nəticəsində Alp-Himalay dağ qur-
sağı yarandı. Kontinentlərin toqquşmasından sonra Tetis cə nubi  Avrasiyanın 
böyük hissəsini əhatə etməklə müəyyən müddət dayaz bir göl şəklində qaldı.  
Təxminən 13 milyon il bundan əvvəl, Alp dağlarının yaranma prosesi 
tamamlanan dövrdə, Tetis dənizinin iki hissəsi arasındakı əlaqə kəsildi. Tetis 

---

Nərəkimilər – dinozavrların həməsrləri
11
dənizinin şərq hissəsi əvəzinə şirin Sarmat dənizi yarandı, onun sakinlərinin 
bir hissəsi qırıldı, o biri hissəsi isə şirin suya uyğunlaşdı. Bu dəniz 2-5 milyon 
il ərzində mövcud idi, məhz bu dövrdə burada şirin su fl ora və faunası for-
malaşdı və onların qalıqları hələ bu günə kimi mövcuddur.
Təxminən 10 milyon il bundan əvvəl tədricən gedən təkamül yolu ilə 
dənizin akvatoriyası azalır və duzluluq dərəcəsi xeyli artır. Nəticədə dənizin 
sakinləri də dəyişdi: bir qismi yeni duzluluq dərəcəsinə uyğunlaşdı, digərləri 
qırıldı, o biriləri isə çaylara daha yaxın körfəzlərə keçdi. 
8 milyon il bundan əvvəl müasir Qara dəniz və Xəzər dənizini əhatə edən 
Pontik dənizi yarandı. Müasir Qafqaz və Krım dağları adalar şəklində yara-
nırdı. Pontik dənizinin suyu demək olar ki, şirin idi (onun duzluluq dərəcəsi 
müasir Xəzər dənizinin duzluluq dərəcəsindən aşağı idi). 
1 milyon il bundan əvvəl Qara dəniz və  Xəzər dənizini tamamilə biri-
birindən ayırmış qurunun sonrakı qalxması prosesi getdi. Beləliklə, Xəzər 
Pontik dənizinin duzluluq dərəcəsini özündə saxladı. 
Aralıq dənizinin şərq hissəsi, Qara dəniz və Xəzər dənizi, Fars körfəzi, 
o cümlədən Malay arxipelaqının dənizləri Tetisin qalıqlarıdır. Lakin Xəzər 
dənizi dünya okeanından təcrid olundu. Buna görə də, Xəzər dənizinin duz-
luluğu onun böyük ehtimalla qədim okeandan yaranması ilə izah edilir. 
İndiki dövrdə Xəzər dənizi şərti olaraq üç hissəyə bölünür: şimal, orta və 
cənub. Şimal və mərkəz hissələri arasındakı sərhəd Çeleken adası ilə (Terek 
çayının mənsəbi yaxınlığında) Tyub-Karaqan burnu (Şevçenko limanı, yeni 
adı Aterau) arasından keçir. Mərkəz və  cənub hissələri arasındakı  sərhəd 
qərbdə Jiloy adasını  şərqdə Kuli burnu (Türkmənbaşı  şəhərindən  şimalda) 
ilə birləşdirməklə Abşeron yarımadasından keçib gedir. 
Şimal sektoru ümumi sahənin 25%-ni, orta və  cənub sektorlarının hər 
biri isə 37%-ni əhatə edir. Lakin Şimali Xəzərin həcmi ümumi sahənin cəmi 
0,5%-ni, orta hissə 33,9%-ni, cənub hissə isə 65,6%-ni təşkil edir . Bu rəqəmlər 
Xəzərin dərinlik səviyyələrinin dəyişməsini  əks etdirir. Şimal hissə orta 
dərinlik 5 m-dən az olmaqla xeyli dərəcədə dayazdır. Mərkəz hissəsinin 
əsas xüsusiyyəti – dərinliyi 500 m-dən çox olan Dərbənd çökəkliyidir. Cənub 
sahəsinin  ən dərin hissəsi dəniz səviyyəsindən 1025 m aşağıdır və  Cənubi 
Xəzər çökəkliyini əhatə edir. 
Xəzər dənizi özündə bir çox sirlər və  əfsanələrə saxlayır. Onun əsas 
sirlərindən biri – dəniz səviyyəsinin dəyişməsi ilə bağlıdır. 
Bu unikal su hövzəsinin sirli aləmi dövrün bir çox məşhur alimlərinin 
diqqətini cəlb etmişdir. 1829-cu ildə Rusiyadan Urala, Altaya və Xəzər dənizinə 

---