Fizika-1Qacarallnsonjavad layout 1
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Fuko təcrübəsi
- 16,4 saniyəyə
- Muxtarov cümə məscidi. Vladiqafqaz. Sovet döv ründə bu məs ciddə Qafqazda yeganə olan Fuko rəqqası qurul muş dur.
- “Bu gün də, sabah da bu ləzzətlə yaşa!” BMT-nin Nyu-York şəhərindəki binasının vestibülündə qoyulmuş Fuko rəqqası.
- Jiroskop
126 qarşısında bir daha nümayiş etdirilir. Fuko təcrübəsinin nümayişi zamanı orada olan böyükdən-kiçiyə bütün tamaşaçılar heyrətdən donub-qalırlar. Sanki onlar ayaqları altında Yerin qaçmasını − fırlanmasını hiss edirdilər. Bundan sonra bu təcrübəni Fuko təcrübəsi kimi qəbul olundu. Fuko təcrübəsində kütləsi 28 kq olan kürə 67 metrlik polad məftil vasitəsilə Panteon kilsəsinin qülləsinin altından elə asılmışdır ki, o, bütün istiqamətlərdə sərbəst rəqsi hərəkət edə bilsin. Rəqqasın altında döşəmədə mərkəzi asılma nöqtəsinin tuşunda olan 6 m radiuslu dairə ayrılmış və narın qum təbəqəsi ilə örtülmüşdür. Kürəyə bərkidilmiş nazik metal çubuq rəqs zamanı qum təbəqəsini yararaq iz sala bilir. Müəyyən edilmişdir ki, rəqqasın bir tam rəqsi 16,4 saniyəyə başa gəlir və hər periodda qum üzərində polad çubuğun saldığı iz yerini dəyişərək 3 mm fərqlənir. Bu onu göstərir ki, rəqqasın rəqs müstəvisi döşəməyə nisbətən saat əqrəbi istiqamətində dönür. 1 saat ərzində bu dönmə 11 o -yə çatır və 32 saatdan sonra rəqqas tam dövrünü başa vurub əvvəlki vəziyyətinə qayıdır. Buradan aydın olur ki, Fuko rəqqasının fırlanması coğrafi enlikdən asılıdır. Şimal, yaxud cənub qütblərində Yerin fırlanma oxu rəqqasın rəqs müstəvisi üzərində ol - duğundan Fuko rəqqası saatda 15 0 olmaqla bir ulduz günü ərzində 360 o dönür. Ona görə də şimal yarım kürə - sində Paris şəhərinin coğrafi enliyində rəqqasın fırlanma sürəti azalır və tam dövr 32 saata başa gəlir. Bu müddət Londonda 30 saat, Nyu-Yorkda 36 saat 45 dəqiqəyə bərabərdir. Bakı üçün də bu müddət təqribən 36 saat 45 dəqiqədir. Ekvatora yaxınlaşdıqca bu müddət sonsuzluğa qədər böyüyür və Fuko rəqqasının fırlanma hərəkəti müşahidə edilmir. Fuko rəqqasının dönmə bucağı Ω-nın coğrafi enlik bucağı φ -dən asılılığı Ω =15sin φ düsturu ilə ifadə olunur. Hazırda dünyanın bir çox ölkəsində Fuko rəqqasının bir-birindən bədii tərtibatı ilə seçilən nümunələri Muxtarov cümə məscidi. Vladiqafqaz. Sovet döv ründə bu məs ciddə Qafqazda yeganə olan Fuko rəqqası qurul muş dur. 127 yara dılmışdır. Şəkildə Vladiqafqazın ən gözəl məscidinin qarşı tərəfdən görünüşü verilmişdir. Maraqlıdır ki, bu məs - ciddə Qafqazda yeganə olan Fuko rəqqası qurul muş dur. Bu məscid 1908-ci ildə Bakının neft sənayesinin gör kəmli nümayəndəsi, milyonçu Murtuza Ağa Muxtarovun vəsaiti və rəhbərliyi ilə tikilmişdir. Onun tikintisini Muxtarov Bakının ozamankı memarı İosif Ploşkoya tapşırmış və binanı şəhər sakinlərinə hədiyyə etmişdir. Vladiqafqaz müsəlmanları minnətdarlıq əlaməti olaraq binanı “Mux- tarov cümə məscidi” adlandırmış və milyonçunun adını mərmər lövhəyə həkk etməklə əbədi ləş dirmişlər. Sovet döv ründə bina respublikanın diyarşünaslıq müzeyinin filialı kimi fəaliyyət göstərmişdir. BMT-nin Nyu-York şəhərindəki mənzil-qərargahında Niderland hökuməti tərəfindən Fuko rəqqasının gözəlliyi ilə seçilən bir nümunəsi qurulmuş və BMT-yə hədiyyə edilmişdir. Rəqqasın kütləsi 91 kq olan, qızıl suyuna çəkil - miş kürəsi vestibülün 76 m hündürlüyündəki tavanından asılmışdır. Kürə döşəmədən bir qədər yuxarıda quraş - dırılmışdır və diametri 18 m olan dairəşəkilli metal həlqə üzərində rəqs edir. Rəqs zamanı onun rəqs müs təvisi ves - tibüldəki əşyalara nisbətən saat əqrəbi istiqamətində dönür və Yerin fırlanmasını əyani şəkildə nü - ma yiş etdirir. Rəqqasın tam dövr periodu 36 saat 45 dəqiqəyə bərabərdir. Bu rəqqası qurarkən maraqlı bir yeni- lik də edilmişdir. Belə ki, dairəvi həlqə - nin üzəri elektromaqnitlə örtülmüş ol- du ğundan rəqs zamanı kürənin içə risində yerləşdirilmiş mis sarğıda elektrik cərə - yanı yaranır. Bu cərəyanın enerjisi sür - tünmə qüvvəsinə və havanın müqa vi - mətinə qarşı görülən işə sərf olunur və rəqqasın bərabər səviyyəli rəqsi təmin edilir. Maraqlıdır ki, kürənin üzərində Hollandiya kraliçası Yulianın bu sözləri həkk edilmişdir: “Bu gün də, sabah da bu ləzzətlə yaşa!” BMT-nin Nyu-York şəhərindəki binasının vestibülündə qoyulmuş Fuko rəqqası. 128 Uşaq oyuncağı fırfıra əsasında yaradılmış jiroskop cihazı aviasiya, gəmiçilik, kosmonavtika və bu kimi mühüm texniki sahələrin inkişafında inqilabi dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. Jiroskop sürətli fırlanma hərəkəti edə bilən bərk cismə deyilir. Mexaniki jiroskoplar içərisində kardan asqısında yerləşdirilmiş rotorlu jiroskoplar xüsusilə seçilir. Onlar fırlanma oxunun fəzadakı vəziyyətini istənilən istiqamətdə sərbəst şəkildə dəyişə bilirlər. Lakin xaric dən qüvvə tə siri olma - dıqda jiros ko pun fırlan ma oxu fəzada öz və ziyyətini qo ruyub- saxlayır. Ji ros kopun oxunun fə zada istənilən istiqamətdə sərbəst dönə bilmək imkanı onun üç qar şılıqlı perpendikulyar fır lan ma oxu sa - yəsində yaranır. Əgər ji roskop iki qarşılıqlı per pen dikulyar üfüqi və bir şaquli ox ətrafında fırlana bi - lirsə, ona üç sərbəstlik dərəcəli jiroskop deyilir. Belə jiroskop iki kardan as qısının köməyi ilə yara - dılır. İki sərbəstlik dərəcəli jiros - kopda bir kardan asqısı kifayət edir. Kardan asqısı düz bucaqlı çər - çivə və ya dairəvi həlqə şəklində hazırlana bilər. Jiros kopun işində onun uzun müddət fırlanma hərəkəti etməsi mühüm şərtdir. Oxların otur duğu dayaq larda sürtünmə nə qədər az olarsa, jiroskopun oxu fəzadakı və ziy yətini uzun müddət qoru yub-saxlayar. İlk kardan asqı sından asılmış fır lanan kürə dən ibarət olan jiro - skop cihazı 1817-ci ildə İohan Bonenberger tərəfindən ixtira edil - mişdir. 1832-ci ildə amerikalı Uolter R. Conson jiros kopun fır - lanan kürəsini dairəvi lövhə ilə əvəz etdi. Bu cihazlara jiroskop adını da fransalı alim Fuko ver - mişdir. Jiroskop sözü fırlan ma və baxıram mənasını verən iki qədim Jiroskop Fukonun ixtira etdiyi jiroskop. Quraşdıran Dyumolen-Fromentdir. 1852. Yüklə Dostları ilə paylaş:
|