Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
_________Milli Kitabxana_________ 226 lis qaza məktəbində Azərbaycan və fars dilləri üzrə müəllim işlə- məsi, həyatının zəngin hadisələrlə dolu olduğunu, burada azərbay- canlı, rus, gürcü, erməni və xarici ölkə ziyalıları ilə tanışlığından, A.A.Bakıxanov, M.F.Axundov, X.Abovyan və başqaları ilə tez-tez görüşdüyü, söhbət etdiyi müasirlərindən olduqunu xüsusilə qeyd edir. X.Abovyanın Mirzə Şəfiyə xüsusi hörmət bəslədiyini, hər iki ədibin bir-birilə yaxın dost və məsləkdaş olduqlarını F.Bodenştedin onların dostluğu barədə (M.Şəfi və X.Abovyanın dostluğundan söh- bət gedir – Z.M) özünün “Şərqdə min bir gecə” əsərinin 163-cü sə- hifəsində yazmışdır: “Mirzə Şəfi Abovyan haqqında çox düzgün fi- kir söyləmişdir: “Abovyan abalınçe Armenidir ki, Armenin yoxder”. F.Bodenşted Mirzə Şəfinin X.Abovyan haqqında söylədiyi bu fikri Azərbaycan dilində latın əlifbası ilə yazmışdır. Mirzə Şəfi bu fikirlə Abovyanın alicənab, xeyirxah, savadlı adam olmasını bildirmişdir”. Sözünə davam edərək yazmışdı: “Abovyan özünə ata sandığı dostu- na (yəni Mirzə Şəfiyə) yaxından köməklik edərdi”. [49] Sənətşünaslıq doktoru Sabir Rzayev isə “İrəvan teatrının keçmişindən” adlı məqaləsində ilk tamaşanın 1886-cı ildə göstə- rildiyini, əsərin isə M.F.Axundovun “Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah” komediyası olduğunu yazır: “Azərbaycan dilində ta- maşa oynamağa mane olan mürtəce qüvvələr bu səhnələri təşkil edənlərə qarşı da qızğın mübarizıyə girişirdilər. Firudin bəy Kö- çərli öz tələbələri ilə bir növ gizli teatr fəaliyyətinə başlayır. Bu kiçik qrup V.Şekspirin, F.Şillerin dramaturgiyasını, M.F.Axundovun, N.B.Vəzirovun və başqa yazıçıların yaradıcılı- ğını öyrənir. Onların teatrsız keçən bu on ili heç də hədər getmir. Bu müddətdə F.Köçərli dramaturij ədəbiyyatı dərindən öyrənir, bir sıra dəyərli tədqiqat əsərləri yaradır. Onun tələbələri isə yeni tamaşaların təşkili olunması ilə məşğul olurlar. Bu tamaşa 1896-cı il dekabrın 8-də Irəvanın Canpoladov qardaşlarının klubunda göstərilir. Bu vaxt artıq F.Köçərli Qoriyə qayıtmışdı. Bu həmin tamaşa idi ki, on il əvvəl məktəblilər tərəfindən oynanılmışdı. “Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah” bu dəfə kiçik məktəb tamaşasından fərqli olaraq əməlli-başlı teatr tamaşası idi”[121-88]. _________Milli Kitabxana_________ 227 Beləliklə, bu deyilənlərdən o qənaətə gəlinir ki, Hrayr Hova- gimyanın dedikləri heç bir tarixi mənbəyə əsaslanmadığına görə inandırıcı deyildir. 1884-cü ildə İrəvanda Azərbaycan dilində ta- maşa göstərilməsi barədə əsaslı fakt olmadığı üçün bu barədə hökm vermək olmaz. İrəvan Azərbaycan teatrının yaranması ilə bağlı “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin 1983-cü il 18 noyabr tarixli sayında [69- 182] tarixçi alim İsrafil Məmmədovun dərc olunan məqaləsində göstərilir ki, İrəvan Azərbaycan teatrı 1886-cı ildə deyil, 1881-ci ilin sonu, 1882-ci ilin əvvəllərində Vasaq Mədətovun “Tamahkar- lıq düşmən qazanar” pyesinin tamaşası ilə yaradılmışdır. Əslində isə bu teatrın fəaliyyəti 1880-1949-cu illəri əhatə edir.[107-465] Irəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı milli səhnə sənətimi- zin tarixi salnaməsində xüsusi yer tutur. Özünün yaradıcılıq və üslub forması olan, mürəkkəb ziddiyyətli bir proses keçən İrəvan teatrını iki mərhələdə təqdim edib öyrənmək lazımdır.Onun yara- dıcılığının birinci mərhələsi həvəskarlıq, ikinci mərhələsi isə kol- lektivin Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı kimi yaradıcılıq fəaliy- yəti prosesi kimi səciyyələndirilir. İrəvan xanlığının ictimai-siyasi və mədəniyyət mərkəzi olmuş tarixi İrəvan şəhəri XIX əsrdə azərbaycanlıların ən iri mədəniyyət mərkəzlərindən idi. 1870- ci illərdə burada türk-rus dillərində məktəblər açılmış, yaradıcılıqla məşğul olan qələm sahiblərinin şeir-sənət məclisləri, musiqi ax- şamları keçirilmişdir. Xalqımızın səhnə sənətinin mühüm qollarından biri olan bu teatr meydana gəldiyi vaxtdan bu günədək mütərəqqi dünya ədib- lərinin, eləcə də Azərbaycan və qonşuluqda yaşayan xalqların dramaturgiyasının ən gözəl nümunələrinin alovlu təbliğatçısı kimi böyük şöhrət qazanmışdır. Azərbaycan-erməni teatr əlaqələri tarixində ər-arvad: Stepan və Alma Safrazyanların xidmətlərindən söz açmaq yerinə düşür. Onlar iki xalqın incəsənətinin, xüsusilə teatr sənətinin həm yaxın- laşması, həm də ictimaiyyət arasında geniş yayılmasına bütün varlıqları ilə səy göstərmişlər. Onlar ölkədən-ölkəyə, şəhərdən-şə- _________Milli Kitabxana_________ 228 hərə dolaşaraq tamaşalar verməkdən doymaq bilməmişlər. Təqib- lərə, hədə-qorxulara, din xadimlərinin basqılarına baxmayaraq, Azərbaycan dilini səlis bildiklərinə görə repertuarlarına Azərbay- can pyeslərini daxil etmişlər. Hələ 1880-ci ildə bunun səbəbini aydınlaşdırmaqda “Azərbaycan teatrının salnaməsi”ndə dərc olunmuş bir məktub bu suala daha düzgün cavab verir. M.F.Axundovun məşhur “Lənkəran xanının vəziri” komedi- yası Azərbaycan teatrnın tarixində bəzi mənbələrdə “Sərab xanının vəziri” adı ilə verilmişdir. Əsərin iki ad daşımasının səbəbi vardır. Teatrşünas Əli Vəkil özünün “Azərbaycan-erməni teatr əlaqələri” monoqrafiyasında göstərir ki, “Azərbaycan teatrının salnaməsi”ndə dərc olunmuş bir məktub bu məsələyə tam aydınlıq gətirir: “Azərbaycan teatrının salnaməsi” (Bakı, 1975, səh, 34) kita- bında qeyd olunur ki, M.F.Axundov 1870-ci il dekabrın 7-də Tehranda Mirzə Yusif xana yazırdı: “Əziz tərcüməçiyə deyiniz ki, “Hekayəti-xani Sərab”ı hər yerdə “Hekayəti-xani-Lənkəran” yazsın. Çünki mətbəədə mənim xəbərim olmadan Lənkəranı yan- lış olaraq Sərab deyə çap etmişlər. Sərab yanlışdır, Lənkərandır. Sərabın yanında dəniz yoxdur”. Hələ 1880-ci ildə Şuşada on beş nəfərdən ibarət bir truppa təşkil edərək “Bacı və qardaş” klu- bunda M.F.Axundovun “Sərab xanının vəziri” pyesi tamaşaya qoyulmuşdur. 1884-cü ildə Azərbaycan dilini erməni dilindən yaxşı bilən Stepan və Alma – bu sənət adamları Tiflisdə Arteruni teatrı bina- sında yerli azərbaycanlı həvəskar ziyalıların qarşısında bir sıra tamaşalar hazırlayıb səhnəyə çıxarmışlar. Həmin truppanın reper- tuarına Vasaq Mədətovun azərbaycanca yazdığı “Fətəli şah” və “Qırt-qırt” pyeslərini oynamışlar. Onlar qastrol tamaşalarını yal- nız Zaqafqaziya çərçivəsində deyil, 1889-cu ildə Təbrizdə və Tehranda qastrol zamanı M.F.Axundovun “Hacı Qara” komedi- yası, “Sərab xanının vəziri” və “Hacı Qara” komediyası, V.Mədə- tovun “Qırt-qırt” və “İki qardaş” əsərlərini tamaşaya qoymuşdur. Bu əsərlərin tamaşalarına Təbriz hakimi Əmir Nizamla birgə xa- rici dövlətlərin konsulları da baxmışlar. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|