Azərbaycan Milli Kitabxanası

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
268 
 
 
  
"Qaçaq Nəbi"  əsərilə  əlaqədar bir məktubunda mənə belə yazırdı: "Mən 
pyesin üzərində  hələ  də çalışıram. Məncə  nə  qədər çox məşğul olsam, bir o 
qədər yaxşı olar. Süleyman, məncə pyesdə  həll edilməmiş bir son şəkil 
qalmışdır. Mən belə güman edirəm ki, 10-cu şəkildən sonra məsələni çox 
uzatmamalı, çünki artıq hər  şey aydındır. Bəlkə, artıq pyes boyu aparılan 
mübarizələrə bir yekun vurmaq zamanı çatmışdır?! Odur ki, pyesin finalını 
tapmaq və  həll etmək lazımdır. Ancaq bunu elə etmək lazımdır ki, ara 
soyumasin". 
Görürsünüzmü Hidayətzadə necə qayğıkeş bir sənətkar və  nə  qədər 
mehriban bir insan olmuşdur. Görursünüzmü səhnonin sirlərinə nə qədər aşina 
bir ustaddır. Səhnə onun üçün bir müqəddəs ocaq, bir məbəd idi. Mən belə bir 
sənətkarı, belə  səmimi bir dostu unutmamışam. Onu həmişə  məhəbbətlə, 
hörmətlə yad edirəm. 
Hidayətzadə teatr sənəti aləmində özünə layiq fəxri bir yer tutmuşdur. 
 
10 yanvar 1968 
 
YADA DÜŞƏNLƏR 
 
Əziz  Əliyevi mən gənclik illərindən tanıyırdım. Onunla ictimai 
yığıncaqlarda, məclislərdə çox görüşmüşdük. Olduqca sadə, səmimi insan idi. 
Ondakı incə, duzlu yumor söhbətlərinu məlahət verərdi. 
Belə oldu ki, Vətən müharibəsi başlananda, Sovet ordusu vətənimizi alınan 
faşizmi təhlükəsindən qorumaq məqsədilü İran torpağına qədəm qoydu (1921-
ci il muqaviləsi əsasında). 1941-ci ildə İran ərazisino daxil olan qoşunlarımızı 
xalq duz-çörəklə qarşıladı. Lakin xan, mülkədar ailələrinə  mənsub yüksək 
rütbəli zabitlərin qara niyyətləri puça çıxdı. Onların çoxu silahlarını kəndlilərə 
verib əvəzində kəndli paltarı alaraq təğyiri-libasla Tehrana qədər qaçdılar. 
İranda alman faşizminə rəğbət bəsləyən, nökərçilik göstərənlər yox deyildi. 
Onlar çox çalışırdı ki, ordumuz İranda olduğu müddət  ərzində ölkədə  hərc-
mərclik olsun. Bunun qarşısını almaq bizim borcumuz idi. 
O vaxt orduya çağırılmışlar sırasında mən də İranda idim. Təbrizdə düşmən 
təbliğatına uyan tacirlər, mülkədarlar, alverçilər və qeyriləri Tehrana 
qaçmışdılar. O zaman Tehranda ingilis qoşunları 
  

---

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
269 
 
olurdu. Təbrizdə küçələr, bazarlar dilnçillrlə,  əlillərlə dolu idi. Hələ yoldan 
keçənlərə əl uzadan cındır geyimli qarılar, qızlar, körpələr... Hərbi şuranın üzvü 
Əziz Əliyev bizim rəhbərimiz idi. 
O bizi toplayaraq dedi ki: "Biz İranın daxili işlərinə qarışmırıq. Ölkədə 
sakitliyi qoruyub hərc-mərcliyə yol verməməliyik. Biz bu ölkəyə müharibəylə 
gəlməmişik. Bütün əhaliyə açiq-aydın bildirməliyik ki, bizim xanla, tacirlə, 
mülkədarla və qeyriləri ilə  işimiz yoxdur. Sovet ordusunun bir nəfərindən də 
İran əhalisi pislik görməyəcək. 
Əlbəttə, zülmdən, işgəncədən cana doymuş  kəndlilər,  əlsiz-ayaqsızlar, 
kəndxudalara, mülkədarlara, xanlara qarşı ayağa qalxıb qisas, intiqam almaq 
üçün ölüm-dirim vuruşuna girişmək istəyəcəklər. Lakin faşizmlə müharibə 
vaxtı, qoşunumuzun burada olduğu zaman buna əsla yol vermək olmazdı. 
Hamımız özümüzü sovet vətəndaşına layiq aparmalıyıq. Siz bunu çox yaxşı 
bilirsiniz". 
Hərbi  şuranın üzvü Əziz  Əliyevin  əmrilə  bır qrup təbliğatçı ayrıldı. Bu 
qrupun sədri Yunis Hacıyev, müavini mən oldum. Haciyev Bakıya çağırılandan 
sonra onu mən əvəz etdim. 
Əziz  Əliyev bütün hadisələrin içərisindəydi. Onun qayğıkeşliyi, 
alicənablığı, xeyirxahlığı, mehribanlığı hamımızı heyran etmişdi. Hamımız ona 
hədsiz rəğbət bəsləyirdik. 
Əzizin dediyi kimi xalq arasında olduq, buraya gəlişimizin mənasını 
kütlələrə anlatdıq. 
Tehrana qaçmış mülkədarlar, tacirlər, alverçilər Təbrizə və digər  şəhərlərə 
qayıtdı. 
Onu da deyim ki, qoşunumuz sərhədi keçərkən özlərini yaxşı aparmayan bir 
sıra hərbi xidmətçilər araya çaxnaşma düşməsin deyə  tərəfimizdən müvəqqəti 
həbs edümişdilər. Mənim yanıma bir çox adam övladlarmın həbsdən 
buraxilmasıyla əlaqədar xahişə gəlirdi. Mən Əziz Əliyevə bu barədə müraciət 
etdim.  Əziz  Əliyev dedi ki: "Biz onları  hələlik, arada sakitlik olsun deyə 
saxlayırdıq.  İndi sən yanına gələnlərdən müvəqqəti tutulanların adlarını, 
familiyalarını soruşub dəftərinə yaz və  qətiyyətlə de: bu gün, sabah 
buraxdırarıq. 
Qoy bilsinlər ki, bizim ölkədə şairə necə hörmət bəsləyirlər". 
İki gün müddətində tututanlar azad edildi. Mən "sağ ol-var ol, Allah səni 
saxlasın" kimi təşəkkürlər qazandım. 
Az müddətdə  Cənubi Azorbaycan əhalisi bizim ordu nəfərlərindəki insani 
sifətlərə heyran qaldı. Hərbi  şuranın üzvü Əziz  Əliyevin adı  Cənubi 
Azərbaycanda dillər əzbəri oldu. 
 
 
 

---

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
270 
 
Əziz Əliyev bütün hadisələrlə maraqlanır və öz məsləhətlərini bizə yetirirdi. 
Biz  Əziz  Əliyevə öz gördüyümüz işlər haqqında məlumat verəndə 
qüsurumuzu da gizlətməzdik. 
O da bizimlə böyük qardaş kimi, sosial ucaltmadan, açıq, aydın və çox 
təsirli bir tərzdə müsahibə aparardı. 
Yeri gəlmişkən deməliyəm ki, Təbriz və digər şəhərlərdə çox acınacaqlı bir 
məsələnin də sahidi olduq. Azərbaycanlılar məktəblərdə öz ana dillərində deyil, 
fars dilində təhsil alırdılar. Məktəb daxilində öz doğma ana dilində danışmağa 
cürət edən uşaqlar məktəbdən xaric olunurmuş... 
Təbrizdə 12 minə yaxın erməni yaşayırdı. Onlar şahdan öz ana dillərində 
məktub açmağa icazə ala bilmişdilər. Daha əcayib bir məsələ. Kürdlərin 
dağlardan şəhərlərə gəlişi qadağan imiş, kürdləri quldur, cani kimi qələmə verib 
əhali arasında vahimələr yaratmışdılar.  Əziz  Əliyev  İranda müxtəlif dilli 
xalqların bir-birilə dostluq etməsini vacib məsələlərdən biri kimi irəli sürdü. 
Kürdüstanda sakitlik olsun deyə oraya Mehbalı  Əmiraslanovu və digər bir 
yoldaşı vaziyyəti öyrənmək üçün göndərdi. Bunun böyük təsiri oldu. Kürdlər 
Əmiraslanovu "Əmiri asi" deyə adlandırırdı. Kürd qazıları  Təbrizə  gəidilər. 
Onları müşayiət edən bir dəstə  də  gəlmişdi. Qəribədir. Təbrizdə  dərhal 
dükanlar, restoranlar, evlərin qapıları bağlandı. Əhali elə bildi ki, şəhərdə qətl, 
qarət başlanacaq. Yox, belə olmadı. Kökü olmayan təbliğat heçə döndü. 
Yenidən dükanlar, restoranlar, bağlı qapılar açıldı. Əziz Əliyevin kürd və İran 
xalqları arasıda bu ülfəti, dostluğu yaralması təqdirəlayiq bir iş oldu. Təbrizdə 
Əziz  Əliyevin kürd qazı-ları, ruhaniləri ilə dostluq, qardaşlıq söhbətindo 
Mehbalı  Əmiraslanovla birlikdə  mən də  iştirak etmişəm (Sonralar bizimlə 
görüşən kürd xalqının mərd oğullarını  Məhəmməd Rza şah Tehranda dar 
ağacından asdırdı). Onlar bizə Rza şahın kürd xalqına etdiyi zülmlərdən, hər 
hüquqdan məhrum edildiklərindən danışırdılar. Onlar söz verdilər ki, nə qədər 
sovet qoşunları İrandadır, bizim tərəfdən kimsənin burnu belə qanamayacaq. 
Bu görüşlərdən sonra qazinin qardaşı  mənim üçün ceyran vurub hədiyyə 
gətirmişdi. 
Təbrizdə  konsert salonu, teatr binası və qeyri-mədəni ocaqlar yoxdu. Əziz 
Əliyevin təşəbbüsü ilə Mirzə Fətəli Axundov adına Dövlət Opera və Balet teatrı 
Təbrizə qastrola gəldi. Opera teatrı 
 

---