Oqtay əFƏNDİyev
Yüklə 2,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
165 bəy qorçibaşı daxil oldular. Onlar Şamxal Sultanın vasitəsilə Pərixan xanımın göstərişlərini alırdılar. Pərixan xanım dövlət işlərinə rəhbərliyi tamamilə öz əlinə almışdı 85 .
Mirzənin yaşadığı Şiraz şəhərinə gəldi. O, çox tez bir zamanda şahın və onun arvadı Xeyrannisə bəyimin etibarını qazandı 86 . Bu
bacarıqlı və hakimiyyətpərəst qadın əslində ərinin əvəzinə bütün dövlət işlərini görür, hətta özünə lazım olan adamları dövlət vəzifələrinə də təyin edirdi. Məsələn, Şirazın mustoufisi Mir Qəvaməddin Hüseyn onun (Məhdi Ülya – “Yüksək beşik”) göstərişi ilə həbsdən azad edildi və vəzir rütbəsinə yüksəldildi. İskəndər bəy Münşi yazır: “Əlahəzrət Məhdi Ülya dövlət işlərinin təşkilatçısı və qurucusu oldu. Onun göstərişi olmadan heç bir mühüm məsələ həll olunmurdu” 87 .
İstəxr qalasından azad etmiş, Gilan hakimi vəzifəsini bərpa etmişdi. Yuxarıda adı çəkilən Mirzə Salman 88 fəxri “etimad əd-dövlə” (“dövlətin etimadı”) adını aldı və dərhal Məhdi Ülya tərəfindən “ali divanın” vəziri təyin edildi. Mirzə Salman şahı və onun arvadını tezliklə Qəzvinə köçməyə çağırırdı. O, Məhdi Ülyanı inandırırdı ki, Pərixan xanım paytaxtdaöz hakimiyyətini möhkəmləndirər və onun yerinə yalnız “şahın adı” qalar, özü isə ərinə arvad olmaqla kifayətlənər. Farsın dəlilləri dərhal öz təsirini göstərdi. Şah sarayının əhli, İsfahan- Kaşan-Qum-Savə-Qəzvin yolu ilə şimala doğru hərəkətə başladı. Pərixan xanım şahın yaxınlaşması xəbərini eşitdi və mübarizəsiz təslin olmamaq qərarına gəldi. Dayısı Şamxal Sultan silahlı müqavimət göstərmək üçün öz adamlarını toplamağa başladı. Lakin toqquşma baş vermədi. Qızılbaş əmirləri Pərixan xanımı tərk etməyə və paytaxta daxil olan Məhəmmədin tərəfinə keçməyə başladılar. Pərixan xanımın dəyəri 10-15 min tümən olan əmlakı xəyanət etdiyi üçün onun lələsi Xəlil xan Əfşara hədiyyə verildi.
166 Məhəmmədin Qəzvində tacqoyma mərasimi hicri 985-ci il zülhiccənin 5 (1578-ci il fevralın 13)-də oldu 89 . İlk əvvəl şahıın düşmənləri məhv edildi. Onun 30 yaşlı basısı Pərixan xanım fevralın 17-də edam edildi. Pərixan xanımın dayısı Şamxal Sultan hiylə ilə ələ keçirildi və öldürüldü. Taxt-tacın varisi ola biləcək şəxsin, II Şah İsmayılın bir yaşlı oğlu Şahşücanın da məhv edilməsi “yaddan çıxarılmadı”. Məhəmməd Xudabəndənin taxta çıxmasının ilk günlərindən etibarən, onun arvadı Məhdi Ülya “tam əzəmət və müstəqilliklə dövlət və padşahlıq işləırini öz əlinə aldı” 90 . Onun oğlu Həmzə Mirzə “ali divanın vəkili” (vəkalət-i divan-i əla) vəzifəsinə yüksəldildi və müəyyən edildi ki, onun möhürü padşahın hökm və fərmanlarının arxasında, vəzirin möhürünün üzərindən vurulsun” 91 .
çıxdıqdan sonra fəxri libaslar və hədiyyələr aldılar, onların əvvəlki vəzifələri və imtiyazları təsdiq edildi. Qızılbaş tayfalarının əmirləri əyalətlərdə nəzarətsiz ağalıq edirdilər. Əmir xan Türkman (Mosullu) Təbriz, Pirə Məhəmməd xan Ustaclı isə Ərdəbil əyalətlərinin hakimliyi vəzifəsini aldılar. Çuxursəəd bəylərbəyliyi Məhəmmədi xan Toxmaq Ustaclıya verildi. İmamqulu xan Qacar yenidən Qarabağ hakimi, Araz xan Rumlu Şirvan bəylərbəyi təsdiq edildi. Kirman hakimliyi Vəli xan Əfşara, Həmədan vilayətiVəli Sultan Təkəliyə, Kuh Giluyə Xəlil xan Əfşara, Kaşanın idarəsi Məhəmməd xan Türkmana (Mosullu), Qəzvin vilayəti Sultan Hüseyn xan Şamlıya, Fars vilayəti isə zülqədər tayfasının əmirlərinə və s. verildi 92 .
Şərəfxan Bidlisi göstərir ki, ölkə, əslində mərkəzlə az hesablaşan, vilayətləri özbaşına idarə edən qızılbaş tayfalarının başçıları arasında bölüşdürülmüşdü. Məhəmməd Xudabəndəyə onlar yalnız şah adını saxlamışdılar. Şərəfxanın təbirincə, əmirlər dövlət işlərini 167 “kor padşaha və gözləri zəifləmiş vəzirə” vermişdilər 93 .
xəzinəsinin bütün sərvətlərinin dəyəri 900 min tüməndən ibarətdi. II Şah İsmayılın məhv etdiyi şahzadələrin mülkiyyətinin müsadirə olunmasıyolu ilə və digər zorakı tədbirlərlə mənimsənilmiş bütün əmlakın dəyəri də bura daxil idi 94 .
dövründə, qənaət hesabına toplanmış bu böyük sərvət bir il ərzində xəzinədən boşaldı. Həsən bəy Rumlu göstərir ki, yeni çah, I Təhmasibin son 14 ildə ödəmədiyi, II Şah İsmayılın isə yüzdə bir hissəsini ödədiyi məvacibin dərhal hamısını orduya vermişdi 95 .
hakimiyyətinin ilk illərində Səfəvilər dövlətinin vəziyyətinin parlaq təsvirini verir. Şah dövlət xəzinəsinin “qapılarını açmış” və “israfçılıq son həddə çatmışdı”. Vəzir Mirzə Salman bir, yaxud iki il üçün əmirlərə əvvəlcədən borc pul ödəyirdi. Təxminən 10 il müddətində məvacib almayan qorçilər indi məvacibin hamısını bir yerdə aldılar. “Hər gün dövlət xəzinəsindən bütöv sandıqlarla zərb olunmuş qızıl daşıyır və qorçilərə ətək-ətək paylayırdılar. Qazanc qapıları divanın vəzifəli şəxsləri qarşısında açılır və rüşvətxorluq artırdı. Qızılbaş tayfaları öz başçılarının səhlənkarlığı üzündən (hakimiyyətə) qarşı qalxdılar. Onlar vəzirlərin və dövlətin ali şəxslərinin könlünü rüşvətlə alaraq istədiklərinə nail olurdular. Öz məqsədlərinə çatmağı fədakarlıq nümunəsi hesab edən qızılbaş tayfalarıdövlətin və dinin mənafeləri ilə az hesablaşmağa başladılar. Tezliklə xəzinə tamam boşaldı, orada nəqd pul və maldan heç nə qalmadı”. Hətta son 15 ildə mədənlərdən çıxarılmış qiymətli daşlar da xəzinədən yoxa çıxdı 96 .
tayfalarının vətənpərvərlik əleyhinə yönəlmiş hərəkətlərindən, əyanlar arasındakı ədavətdən, qızılbaş feodallarının Səfəvilər dövlətinə və onun müdafiə qabiliyyətinə ağır zərbə vuran
Yüklə 2,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|