H. Q. Məmmədov fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Yüklə 4,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İkinci mərhələ
- Dünyagörüşünün üçüncü
- Öz mahiyyəti etibarilə fəlsəfə dünyagörüşünün bu pilləsinə aiddir.
- 3. Metodoloji səviyyə
- Bax: Невлева И. Философия. М., 1999, с. 40 "Вах: Ясперс. Смысл и назначение истории. М., 1994, с. 423
və daxili tərəflərinin nisbətinə görə müxtəlif olur. Dünyagörüşünün məzmununda ümiimi xarakterli həyati və elmi biliklər əsas yeri tutur. Bu və ya digər xalqın, habelə onun hər bir nümayəndəsinin bilikləri nə qədər çox və dərindirsə, onun dünyagörüşü də bir o qədər möhkəm və yüksək olur. Əksinə, insanın İDİlik səviyyəsindəki səthilik öz ifadəsini onun dünyagörüşündə də tapır: burada ardıcılsızlıq, qeyri-müəyyənlik, xurafat özünü göstərir. İnsanlar malik olduqları biliklərə əsaslanaraq öz həyat və fəaliyyət proqramlarım, davranış istiqamətlərini müəyyən edirlər. Odur ki, hər bir dövrdə onlar öz bilik səviyyəsini yüksəltməyə, həqiqətə, dünyanın sirlərinə dərindən yiyələnməyə cəhd göstərirlər. Lakin insanların fəaliyyət proqramlarında biliklə yanaşı, sərvətlər (dəyərlər) də çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu sonuncular vasitəsilə insan həyatda baş verən hadisələrə və proseslərə fəal münasibətini bildirir, onları öz məqsədi, tələbatı və mənafeləri mövqeyindən qiymətləndirir. Bu halda o, ədalət və ədalətsizlik, xeyir və şər, gözəllik və eybəcərlik kimi normativ anlayışlardan istifadə edir. Deyilənlərdən aydın olur ki, hər bir insanın şüuranda idraki tərəf (həqiqəti aşkar etmək məqsədi) ilə qiymətverici tərəf ayrılmaz əIpqə və vəhdətdə çıxış edir. Bunlardan əlavə, dünyagöınşündə həm də ümumi davranış istiqaməti mühüm yer tutur. Deməli, sözün əsl mənasında dünyagörüşü aşağıdakı üç tərəfin (idraki, qiymətverici və davranış istiqaməti) qarşılıqlı əlaqəsini əhatə edir. Qeyd olımmalıdır ki, dünyagörüşünün məzmununda intellektual və emosional səviyyələrin nisbəti müxtəlif olur. Bu göstəriciyə görə dünyagörüşü üç
fomıasında əks etdirir. Bu, başqa sözlə dünyaduyuniu və ya dünri*“! hissetmə də adlanır. Həmin mərhələ dünyagörüşünün ümumi ma^rnununda mühüm əhə- miyryət kəsb edir. Belə ki, dünyagörüşü tək'^=' dıcırassız və neytral biliklər yığımından ibarət deyildir. Həyat hadieolyriuin insanlarda yaratdığı müxtəlif hiss və həyəcanlar, müsbət
və msnfi emosiyalar burada çox mühüm yer tutur. İnsanların sosial vəziyyətini, milli xüsusiyyətlərini, mədəni səviyyəsini, fərdi psixoloji, ira- di keyfiyyətlərini səciyyələndirən dünyam hissetmə səviyyəsi, bütövlükdə dünyagörüşünə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Mənəv-əxlaqi hisslər (həya, vicdan əzabı, mənəvi tiorc, mərhəmət, başqasının halına yanmaq və s.) hər bir dövrdə insanların dünyagörüşünün mühüm tərəfini təşkil edir.
yaxındır. Belə ki, burada da hissi-emosional tərəf üstündür. Lakin dünyanı qavrama aləm haqqında bütöv obrazlar yaratması ilə səciyyələnir.
Bu səviyyə hissi deyil, intellektual tərəfin üstün olması ilə səciyyələnir. Başqa sözlə, həmin mərhələdə insanların dünyaya münasibəti elmi biliklər, sistemli təsəvvürlər, dərin düşüncələr formasında ifadə olunur. Dünyanı anlama mərhələsinin öz daxilində də gündəlik həyat təcrübəsinə
əsaslanan tərəfi və nəzəri tərəfi bir-birindən ayırmaq lazımdır. Birinci tdrdf dünyagörüşünün kortəbii surətdə, bilavasitə gündəlik təcrübə əsasında qərarlaşan formasıdır. Çox vaxt "həyat fəlsəfəsi" adlanan bu forma öz məzmununa görə yekcins deyildir. Burada ağıllı, sağlam düşüncə, sayıq zəkaya əsaslanan həyat oriyentasiyası ilə yanaşı, ibtidai, səthi və mühafızəkər momentlər, səhvlər də özünü göstərir. Dünyanı anlamanın ikinci, nəzəri səviyyəsi öz sistemliliyi, əhatə dərinliyi və elmi əsaslılığı ilə səciyyələnir. Bu forma elmi biliklər, düşüncə mədəniyyəti, zəka vasitəsilə məntiqi mühakimələr yürüdülməsi ilə birbaşa bağlıdır. Öz mahiyyəti etibarilə fəlsəfə dünyagörüşünün bu pilləsinə aiddir. Dünyagörüşünün başqa tərəflərindən fərqli olaraq fəlsəfə aləm haqqında biliklərin məzmununu, insanların fəaliyyətinin məqsəd və vasitələrini müəyyən edən prinsip və idealları nəzəri cəhətdən əsaslandırır. Deyilənlərlə yanaşı dünyagörüşünün stı-ukturunda aşağıdakı üç bölgünü ayıran baxışlar da mövcuddur:
ideyaların, baxışların, qiymətlərin məcmusudur. 2. Konseptual səviyyə - müxtəlif dünyagörüşü problemlərini əhatə edir. O, dünya, məkan, zaman, ictimai inkişaf, insan, onun fəaliyyəti və idrakı, bəşəriyyətin gələcəyi haqqında konsepsiyaları birləşdirir.
dünyagörüşünün nüvəsini təşkil edən əsas anlayışlar və prinsiplər daxildir. Bu prinsiplərin xüsusiyyəti odur ki, onlar sadəcə təsəvvürlər və biliklər əsasında formalaşmaqla bitmir, həm də dünyanı və insanı dəyər baxımından əks etdirir.' Bütövlükdə insanların dünyagöıüşündə zəka və hisslər bir-birindən təcrid olunmuş halda deyil, sıx çulğaşmış şəkildə özünü göstərir. Deyilənlərdən əlavə, dünyagörüşü insanların müxtəlif iradi keyfiyyətlərini, fəaliyyət əzmini də əhatə edir. İnsanların dünyagörüşünün strukturunda onlar tərəfindən dərindən qəbul edilən, öz həyat mənafelərinə uyğun hesab olunan biliklər - əqidə xüsusi yeri tutur. Əqidə və məsləkin rolu o qədər böyükdür ki, onların həyata keçirilməsi yolunda insanlar hətta öz həyatım da qurban verə bilirlər. Biliyin əqidəyə çevrilməsi 0 vaxt baş verir ki, insanlarda bu biliklərə, onların məzmunu və mənasına inam yaranır və möhkəmlənir. BununLı əlaqədar qeyd edək ki, inam dedikdə təkcə dini məzmun nəzərdə tutulmur. Dim inamla yanaşı elmə əsaslanan inam da mövcuddur. Fəlsəfi inam məhz elmə və zəkaya arxalanır. Görkəmli alman filosofu K.Yaspers yazırdı; "Fəlsəfi inam, düşünən insanın inamı bununla səciyyələnir ki, 0 , həmişə yalnız biliklə ittifaqda mövcuddur.^ Dünyagörüşünün daxili məzmunundan danışarkən burada şübhənin də əhəmi}o^ətli yer tutduğu qeyd olunmalıdır. Şübhə dünyagörüşündə müstəqilliyi və dərindən düşünülmüş mövqeyi ifadə edir. Təcrübə göstərir ki, bu və ya digər
10
Yüklə 4,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|