H. S. HÜMBƏtov, V. V. BƏŞİrov, V. R. Mohumayev yağli və efir yağLI

46 
 
ziyada, Şimali Afrikada, Avstraliyada, Şimali və Cənubi Amerikada, 
Ukraynada, Rusiyada, Moldov
ada, Şimali Qafqazda, Gürcüstanda və 
Az
ərbaycanda da becərilir. Dünya üzrə  orta məhsuldarlığı  14-15 
sentnerdir.  
Keçmiş SSRİ-də soyanın əkin sahəsi 1 mln. hektar, məhsuldar-
lığı  isə  orta  hesabla  10  sentner  olmuşdur.  Qabaqcıl  təsərrüfatlarda 
suvarma şəraitində dən məhsuldarlığı 25-30 sentner, yaşıl kütlə məh-
suldarlığı isə 250-300 sentner olmuşdur.  
2013-cü ild
ə Azərbaycanda paxlalıların  əkin sahəsi  12729 ha 
ol
muş,  ümumi  yığımı  25326  ton,  məhsuldarlığı  isə  19,9 s/ha təşkil 
etmişdir.  
Botaniki t
əsviri. Soya  (Glicine) cinsi 40-dan artıq növü əhatə 
edir.  Onlardan  yalnız  mədəni soya –  Glicine hispida  adlanan növü 
geniş miqyasda becərilir 
(r
əngli şəkil 7).
 
Qalanları  yarımmədəni və 
yabanı  formada  bəzi ölkələrdə  əkilir, yaxud mədəni  növün  qarışığı 
kimi t
əsadüf edilir. Mədəni  soya  növü  aşağıda  xarakterizə  edilən 
coğrafi-ekoloji yarımnövlərə ayrılır.  
Hindistan  yarımnövü  –  kolu 200 sm hündürlüyündə, gövdəsi 
qüvv
əli budaqlanandır. Çiçəkləri xırda, paxlaları orta irilikdə, toxum-
ları xırdadır. Sortları nisbətən gecyetişəndir.  
Çin  yarımnövü  –  kolu 100-150 sm hündürlüyündə, gövdəsi 
nazik, yaxşı budaqlanan və zəif sarmaşandır. Ancaq yerə yatmağa da 
meyllidir. Yarpaqları nazik və zərifdir. Çiçəkləri orta irilikdə, mavi 
r
əngli, paxlaları orta irilikdə və xırdadır. Hər paxlada 2-3 toxum olur. 
Toxumları  xırda,  yastıdır.  Ancaq  hind  yarımnövünün  toxumlarına 
nisb
ətən iridir. 1000 ədəd toxumunun kütləsi 70-130 qramdır. Bütün 
sortları gecyetişəndir.  
Mancuriya yarımnövü – kolu 60-90 sm hündürlüyündə, gövdəsi 
orta d
ərəcədə budaqlanandır, nisbətən yoğundur. Sarmaşma qabiliy-
y
ətinə  malik deyildir, ancaq yerə  də  yatmır.  Yarpaqları  yuxarıdakı 
yarımnövlərin  yarpaqlarına  nisbətən iri və  qabadır.  Çiçək  salxımı 
qısa,  az  çiçəklidir.  Paxlaları  orta  uzunluqda  –  4-4,8  sm,  toxumları 
orta irilikd
ə, şişkindir. Toxum qılafı əksər sortlarında sarı rənglidir. 
1000 
ədəd toxumunun kütləsi 120-230  qramdır.  Orta  müddətdə 

---

47 
 
yetişəndir. Dənində olan yağın miqdarına görə bütün yarımnövlərdən 
üstündür.  
Yaponiya yarımnövü – kolu 60-100 sm hündürlüyündə, gövdəsi 
orta d
ərəcədə  budaqlanan,  yoğun,  qabadır.  Yarpaqları  və  çiçəkləri 
iridir. Çiç
ək salxımı uzun, çoxçiçəkli, paxlaları iri və orta irilikdədir. 
Toxumları iri, kürəşəkilli, azacıq yastıdır. 1000 ədəd toxumunun küt-
l
əsi orta hesabla 300 qramdır. Bu yarımnövün bütün sortları zülalla 
z
əngindir. Hündür gövdəli sortları gec, alçaq gövdəliləri tez yetişir.  
Bioloji xüsusiyy
ətləri. Soya istilik və rütubət sevən bitkidir. Çi-
ç
əkləmə və yetişmə dövründə daha yüksək yəni 18-25 
0
C temperatur 
t
ələb edir. Toxumlar 6-8 
0
C temperaturda cüc
ərir. Soyanın cücərtisi –
2-5 
0
C 
ətrafında olan yaz şaxtalarını yaxşı keçirir. Bu bitki çiçəkləmə 
v
ə  dəndolma  fazasında  ən çox su tələb edir. Transpirasiya əmsalı 
600-
ə  yaxındır.  Səmərəli  temperaturun  miqdarı  sortdan,  yetişmə 
müdd
ətindən  asılı  olaraq  1700 
0
C  -  d
ən 3200 
0
C  -y
ə  qədər dəyişir. 
Çiç
əkləmə fazası 15-40 gün, gecyetişən sortlarda isə 80 günə qədər 
davam ed
ə  bilir.  Soya  qısa  gün  bitkisidir.  Şoran  və  şorakət torpaq-
lardan  başqa  digər torpaqlar soya üçün əlverişlidir.  Əsasən su ilə 
yaxşı təmin olunmuş şabalıdı, açıq-şabalıdı boz-qonur torpaqlar və s. 
soya üçün yararlıdır. Soya neytral (pH-6,5-7,0) reaksiyalı torpaqlarda 
daha yaxşı inkişaf edir.  
Növb
əli əkində yeri. Növbəli əkində soyanı dənli- taxıl, qarğı-
da
lı  və  pambıq  bitkisindən sonra becərmək  olar.  Soyanı,  soyadan, 
gün
əbaxandan, birillik dənli-paxlalılardan və çoxillik paxlalı yem ot-
la
rından sonra əkmək olmaz. 
Torpağın becərilməsi. Sələf dənli - taxıl bitkiləri olarsa məhsul 
yığılan kimi küləş sahədən çıxarılmalı və kövşən yeri üzlənilməlidir. 
Birinci üzl
əməni 6-8 sm dərinlikdə LDQ-5 və LDQ-10 markalı 
üzl
əyicilərlə üzləmək, əgər ehtiyac varsa 2-ci üzləməni BDT-2,5 və 
BDT-
3 markalı ağır diskli üzləyicilərlə 10-12 sm dərinlikdə aparırlar. 
Üzl
əmədən 10-15 gün sonra sahə ПЯ-5-35 markalı kotanla 28-30 sm 
d
ərinlikdə şumlanmalıdır. 
Qarğıdalıdan sonra sahə iki iz ağır diskli mala ilə disklənməli və 
bundan sonra 
əkin qatı dərinliyində (25-27 sm) şumlanmalıdır. 

---

48 
 
Yazda torpaq VP-8, VPN-
5,6 markalı hamarlayıcılarla və ya tə-
s
ərrüfatın  özündə  hazırlanan  alətlər ilə  səthdən  hamarlanmalıdır. 
Alaqlar göründükd
ə  6-8 sm dərinlikdə  kultivasiya çəkilməlidir. Sə-
pin
ə  1 həftə  qalmış  təsiredici maddə  hesabı  ilə  1,2-1,5 kq treflan 
herbisidi 200-
300 litr suya qarışdıraraq POU, ON-400 və ya OBT-1 
yerüstü çil
əyicilərlə  çilənməli və  başdan-başa  becərən kultivatorla, 
suvarılmamış sahələrdə isə BDT-2,5 və ya BDT–3 markalı üzləyici-
l
ərlə 8-10 sm dərinlikdə torpağa qarışdırılmalıdır.  
Gübr
ələnməsi. Soya gübrələməyə həssas bitkidir. Təcrübələrlə 
mü
əyyən edilmişdir ki, soya 20 sentner dən məhsulu əmələ gətirmək 
üçün 142 kq N, 32 kq P
2
O
5
, 35 kq K
2
O m
ənimsəyir (1 tonla 82 kq N, 
26 kq P
2
O
5
, 47 kq K
2
O). Əsas şum altına P
2
O
5
 60-90 kq, K
2
O 30-45 
kq verilm
əlidir. Azot gübrəsinin 30%-i səpinqabağı,  qalan  hissəsi 
yeml
əmə  şəklində  2 dəfəyə, o cümlədən 40%-i  çıxış  alınandan  2-3 
h
əftə sonra, 30%-i isə paxla əmələgəlmə və dəndolma dövründə ve-
rilm
əlidir. Gübrələr RUM-5  İ;  RMQ-4  markalı  gübrə  səpən  maşın-
larla veril
ə bilər. 
Toxumun s
əpinə hazırlanması. Səpin üçün 1-ci sinfə aid olan 
sort toxumlar götürülm
əlidir. Səpindən  əvvəl toxum rizotorfinlə 
(nitragin) hektarlıq toxuma 200 qram hesabı ilə işlənməlidir. Həmin 
miqdar rizotorfin 1-2 litr suda h
əll edilərək toxuma çilənməlidir. 
Bakterioz, kök çürüm
əsi, aminomikoz, fuzarioz  xəstəliklərinə qarşı 
mübariz
ə məqsədi üçün səpinə ən azı 3-4 həftə qalmış 1 ton toxuma 
1-2 kq 70%-
li taciqran işlənilməlidir.  
M
əftil qurdlarına və bakterioz xəstəliyinə qarşı fentiuramın tət-
biqi  yaxşı  nəticə  verir. 60%-li fentiuramdan 1 ton toxuma 4-6 kq 
işlətmək məsləhət görülür. 
 Toxu
m  PSQİ-5, PS-10,  «Mobitoks»  maşınlarında  yarımquru 
üsulla d
ərmanlana bilər.  
S
əpin müddəti, üsulu və norması. Səpin əkin qatında tempera-
tur 10-12 
0
C  olduqda  aparılır.  Toxumlar  arat  olunmuş  sahələrə  sə-
pilir. S
əpin SZSŞ-3,6; SPÇ-6M; SZ-3,6; SZU-3,6 aqreqatlarla aparı-
lır. Soya gencərgəli nöqtəvi üsulla, yəni cərgəarası 45-60 sm və 70 
sm olmaqla s
əpilə bilər. Mütləq kütlədən asılı olaraq hektara 50-90 
kq (400-600 min 
ədəd) cücərə bilən toxum səpilməlidir.  

---