H. S. HÜMBƏtov, V. V. BƏŞİrov, V. R. Mohumayev yağli və efir yağLI

43 
 
də olub dik durandır. Mil kökü 1 metrə qədər dərinə gedir, yan kök-
lər isə çox budaqlanan olub ətrafa yayılır 
(r
əngli şəkil 5-6).
  
Yarpaq saplaqları uzundur, yarpaq ayası bütöv və bölünmüş, kə-
nar
ları isə tam və ya dişli olur. Çiçəkləri zəngə oxşayır yarpaq qoltu-
ğunda 1-2 ədəd olurlar. Çiçək tacının rəngi ağ, çəhrayı və bənövşəyi 
olur. Öz-
özünə tozlanan bitkidir. 
Meyvəsi uzun 4 və  ya 8 üzlü qutudur. Qutunun uzunluğu 3- 4 
sm, bir bitkidə 100-150 qutu olur. Yetişən zaman qutusu aralanır. Bir 
qutuda 70-
80 toxum olur. Toxumlar xırda, yastı, rəngi ağ, boz, qonur 
və qara olur. Min ədədinin kütləsi 3-5 qr. arasında dəyişir. 
 
Küncüt işıq və istilik sevən qısa gün bitkisidir. Toxumları 15-18 
0
C-
də cücərir. 1
0
C şaxtada məhv olur. İnkişafı üçün ən yaxşı tempe-
ratur 25-30 
0
C- dir. Temperaturun 12 
0
C-
yə enməsi bitkinin inkişafını 
dayandırır. Nəmliyə və qida elementlərinə tələbi yüksəkdir. Küncüt 
bitkisi  cücərmə  və  intensiv  böyümə  vaxtları  nəmliyə  çox  tələbkar 
olur. 
Qranulometrik  tərkibi  yüngül  münbit  torpaqlarda  küncüt  yaxşı 
inkişaf edir. Ağır gilli, bataqlı, şoran torpaqlarda, eyni zamanda qay-
saq əmələ gətirən torpaqlarda da bu bitki yaxşı inkişaf etmir.  
İlk çıxışlardan bir ay müddətinə küncüt zəif, çiçəkləmə dövrün-
dən isə sürətlə böyüməyə başlayır. Vegetasiya müddəti 90-120 gün 
arasında dəyişir.  
Sortları.  Küncüt  sortları  vegetasiya  müddətinin  uzunluğuna, 
məhsuldarlığına və toxumunun rənginə görə seçilir. Ağ toxumlu sort-
ları xüsusilə qiymətli sayılır. Onlar az məhsuldardırlar ancaq yüksək 
keyfiyyətli yağ verirlər. Belə sortları qüvvəli düzən torpaqlarda becə-
rirlər. Yuxarı zonalara (dəniz səviyyəsindən 1700-1800 metrə qədər) 
doğru getdikcə küncütün qara toxumlu sortları üstünlük təşkil edirlər. 
Becərilməsi. Küncütün cücərtiləri nisbətən zəif böyüyür və alaq 
otlarından  çox  zərər  çəkir.  Odur  ki,  bitki  üçün  alaqlardan  təmiz  və 
münbit  tarlalar  ayrılmalıdır.  Növbəli  əkində  küncüt  üçün  ən  yaxşı 
sələflər payızlıq buğda, qarğıdalı və dənli-paxlalı bitkilərdir. Tarlanı 
gec  azad  etdiyindən  küncüt  özü  payızlıq  taxıllar  üçün  sələf  ola 
bilməz. Növbəli əkində küncüt öz yerinə 6-7 ildən sonra qaytarılma-
lıdır.  

---

44 
 
Küncüt qida maddələrinə tələbkardır. Əkinlərin hər hektarına 10 
ton peyin, 30 kq azot, 30 kq fosfor və 30 kq kalium gübrələri verilir.  
Əsas şumun dərinliyi 25-27 sm olur. Qış-yaz dövründə torpaqda 
nəmlik ehtiyatı yaratmaq və alaqlarla mübarizə aparmaq üçün lazımi 
becərmə işləri (mala, kultivasiya) aparılır. Yazda 2-3 dəfə, 8-10 sm 
dərinlikdə 1-ci kultivasiya, sonrakılar dayaz olmaqla aparılır.  
Səpin torpağın üst qatında gündəlik temperatur 15-16 
0
C olduq-
da  aparılır.  Bu  may  ayının  əvvəlinə  təsadüf  edir.  Küncütün  səpini 
taxılsəpən maşınlarla cərgəvi üsulla (45-70 sm)  aparılır. Səpin nor-
ma
sı hektara 5- 8 kq olur. Toxumun basdırılma dərinliyi 2-3 sm-ə bə-
ra
bərdir. Səpindən sonra sahə kipləşdirilir və alaqlara qarşı mübarizə 
tədbirləri  həyata  keçirilir.  3-4  dəfə  cərgəarası  becərmə  aparılır.  İki 
dəfə  suvarma  (qönçələmə  və  kütləvi  çiçəkləmədən  sonra)  aparılır. 
Suvar
ma norması hektara 800-1000 m
3
-dir.  
Məhsulun yığılması.  Küncütün məhsulunu hissə-hissə yığırlar. 
Yeti
şən  zaman  toxumlar  tökülür.  Aşağıdakı  qutular  (karobkalar) 
qonu
rlaşanda otbiçən maşınlarla biçilir və xırmanda qurudulur. Bitki-
lər  və  toxum  qutuları  quruduqca  kombaynla  döyülür.  Döyülmüş 
toxum
lar  çeşidlənib  təmizlənir  və  qurudulur.  Saxlanan  toxumların 
nəmliyi 9-10% olmalıdır. Xüsusi yığım maşınlarının olmaması səbə-
bin
dən və yetişdikdə qutucuqların açılıb toxumların tökülməsi üzün-
dən əkin sahələrinin artması ləngiyir. Toxumun məhsuldarlığı dəmyə 
şəraitində  hektardan  1,0-1,2  ton,  suvarma  şəraitində  isə  1,8-2,0 
ton/ha təşkil edir.  
1. 5. SOYA  
Əhəmiyyəti.  Soya hərtərəfli istifadə  olunan qiymətli bitkidir. 
D
ənində yağ çox olduğuna görə yağlı bitkilər qrupuna, zülal çox ol-
du
ğuna görə isə paxlalı bitkilər qrupuna aid edilir. Dəninin tərkibində 
25-
27% yağ, 33-45% zülal (bəzi sortlarda hətta zülal 52%), 25-27% 
sulu 
karbonlar vardır.  
Soya bec
ərən təsərrüfatlar 2 məhsul: tam qiymətli zülal və bitki 
yağı alırlar. Soyanın zülalı suda yaxşı həll olur və yaxşı həzmə gedir. 
Soya d
ənində olan zülal arpaya nisbətən 3,6 qarğıdalı dəninə nisbə-
t
ən isə 4 dəfə çoxdur. Soyanı ərzaq, yem və texniki məqsədlər üçün 

---

45 
 
bec
ərirlər. Soya dənindən yağ, marqarin, soya pendiri, süd, un, qən-
nadı məmulatı, konserv və başqa məhsullar alınır.  
Soyadan alınan yağ sabunbişirmə sənayesi üçün xammaldır. Ey-
ni zamanda lak boyaq s
ənayesində də istifadə olunur. Dünyada bitki 
yağının  istehsalına  görə  soya  birinci  yer  tutur.  Onun  payına  40%, 
gün
əbaxanın payına isə 18-20% düşür. 
Soyanı digər dənli - paxlalı bitkilərdən fərqləndirən onun zülalı-
nın  amin  turşularının  tərkibinə  görə  heyvan mənşəli  zülala  yaxın 
olması  və  insan orqanizmi tərəfindən  asanlıqla  mənimsənilməsidir. 
Soyanın  tərkibində  lizin, triptofan və  metionin  kimi  amin  turşuları 
vardır. 1 kq buğda dənində 2,5 qram lizin olduğu halda, 1 kq soya 
ununda 27 qram lizin vardır.  
Soya unu v
ə  jmıxı  heyvanlar üçün çox dəyərli  yemdir.  Jmıxda 
47%-
ə qədər, unda isə 40%-ə qədər zülal vardır. 1 kq soya dənində 
1,31-1,47 yem vahidi, 275-338 qram h
əzm olunan protein olur. Ümu-
miyy
ətlə soyadan 400-ə qədər müxtəlif növ məmulatlar alınır. Soyanı 
yaşıl yem və silos üçün də becərmək olar. Silos məqsədi üçün qarğı-
dalı  və  sorqo ilə  qarışıq  əkilir.  Soyanın  100  kq  yaşıl  kütləsində  21 
yem vahidi, 3,5 kq h
əzm olunan zülal vardır. Gövdəsinin (samanının) 
100 kq-
da  32  yem  vahidi,  5,3  kq  zülal  vardır  ki,  xırda  davarlar 
(qoyunlar) t
ərəfindən  yaxşı  yeyilir. Ot üçün biçilmiş kütləsinin 100 
kq-
da 51 yem vahidi, 15,4% zülal, 5,2% yağ, 38,6% sulu karbonlar, 
7,2%  kül,  22,3%  sellüloz  vardır.  Soya  qiymətli  yaşıl  gübrə  və  əla 
s
ələf  bitkisidir.  
T
arixi,  yayılması  və  məhsuldarlığı.  Soyanın  vətəni cənubi-
şərqi Asiya hesab olunur. O, çinlilərə  bizim eradan 6 min il əvvəl 
m
əlum olub. Sonralar Hindistan, Yaponiya, Koreya, Vyetnam və 
İndoneziyada  becərilmişdir.  Avropada  nisbətən gec, XVIII əsrdə 
bec
ərilməyə başlanılıb. Uzaq Şərqdə yaşayan rus mühacirləri soyanı 
q
ədimdən becəriblər.  
Əkin sahəsinə görə dənli-paxlalı bitkilər içərisində soya dünyada 
birinci yeri tutur. Dünya 
əkinçilik sistemində soyanın əkin sahəsi 67 
mln. hektardır. Soyanı təxminən 50-yə yaxın ölkədə becərirlər. Soya-
nın əkin sahəsi ABŞ-da 30 mln., Çində 15 mln., Braziliyada 3,0 mln. 
hektardır.  Bu  bitki  Hindistanda,  Yaponiyada,  Vyetnamda,  İndone-

---