Həcər Adil qızı Qasımova Elmi redaktor: h e. d., dos. MƏMMƏdov r. F
Yüklə 4,58 Kb. Pdf görüntüsü
|
onların ailə üzvləri şəxsi toxunulmazlıqdan istifadə edirlər. Onlar bu və ya digər formada həbs edilə və tutulub saxlanıla bilməzlər” (maddə 18). Göründüyü kimi, burada onların tam toxunulmazlığı ilə yanaşı, həmçinin ailə üzvlərinin də toxunulmazlığı nəzərdə tutulur. Azərbaycan Respublikasının ikitərəfli konsul konvensiyalarında, Vyana Konvensiyasından fərqli olaraq, konsul vəzifəli şəxsləri və onların ailə üzvləri yerləşmə dövlətinin yurisdiksiyasından, o cümlədən, cinayət yurisdiksiyasından tamamilə kənar edilirlər. Adı çəkilən konvensiyalarda yurisdiksiyaya qarşı immunitet aşağıdakı şəkildə müəyyən olunmuşdur: konsulluğun vəzifəli şəxsləri və onların ailə üzvləri qəbul edən dövlətdə aşağıdakı mülki iddialar istisna olunmaqla, cinayət, mülki və inzibati yurisdiksiyaya qarşı immunitetdən istifadə edirlər: 1) konsulluğun vəzifəli şəxsləri tərəfindən göndərən dövlətin agenti simasında bilavasitə və ya dolayısı ilə öz üzərinə öhdəlik götürmədən bağladığı müqavilələrdən irəli gələn hallarda; 2) yol, nəqliyyat vasitələri, gəmi və təyyarə ilə bağlı bədbəxt hadisələr nəticəsində üçüncü tərəfə vurulan zərərə görə (maddə 19). Vyana Konvensiyasında isə konsul vəzifəli şəxslərinə yurisdiksiya immuniteti yalnız onların rəsmi funksiyalarının həyata keçirilməsi ilə əlaqədar hallarda verilir. Yəni onlara yalnız xidməti immunitet verilir və xidməti funksiyalar ilə əlaqəli olmayan hallarda hüquqazidd əməl törədən zaman həmin şəxs yerləşmə dövlətində məsuliyyətə cəlb oluna bilər. Məsələnin belə qoyuluşu praktikada mürəkkəb vəziyyətlərin yaranmasına gətirib çıxarır. Belə ki, “konsul funksiyalarının həyata keçirilməsi zamanı törədilən əməllər” anlayışı kifayət qədər qeyri- müəyyəndir 1 . Bu problemə II fəsildə bir qədər toxunmuşduq. Beynəlxalq hüquq doktrinasının, dövlətlərin praktikasının analizi göstərir ki, xidməti immunitet probleminin universal həlli mövcud deyildir. Məsələn, O.V.Plotnikova yazır ki, bu problemin universal həlli, ümumiyyətlə, ola bilməz. Çünki xidməti immunitetdən istifadə edən hər bir şəxsin bütün xidməti vəzifələrinin müfəssəl siyahısını vermək qeyri-mümkündür. Və xidməti vəzifələrin həyata keçirilməsi ilə əlaqəli olan və ya olmayan əməllərin bir- birindən ayrılmasının dəqiq meyarları da mövcud deyildir. Plotnikova məhkəmə presedentlərinin qismən də olsa belə meyar kimi əsas götürülə biləcəyi fikrindədir. Burada həll olunmamış digər bir məsələ də mövcuddur. Bu da törədilmiş əməlin şəxsin xidməti vəzifələri ilə əlaqəli olub- olmadığını hansı dövlətin – akkreditiv, yoxsa yerləşmə dövlətinin müəyyən etməsi problemidir. Xarici müəlliflərin əksəriyyəti hesab edir ki, bu səlahiyyət yerləşmə dövlətinin məhkəmələrinə verilməlidir. Keçmiş sovet müəlliflərinin əksəriyyəti isə akkreditiv dövlətin məhkəmələrinin belə səlahiyyətlərini müdafiə edirdilər. Xarici dövlətlərdə bu məsələ əksər hallarda yerləşmə dövlətinin məhkəmə orqanlarının səlahiyyətlərinə daxildir. Məsələn, ABŞ-da bu məsələdə məhkəmənin səlahiyyətləri qanunla müəyyən olunmuşdur. Lakin aydındır ki, yerli məhkəmələrə bu cür immunitetlər haqqında məsələnin həll edilməsində müstəsna səlahiyyətlərin verilməsi yerləşmə dövləti tərəfindən bundan sui- istifadə edilməsi hallarını istisna etmir ki, bu da göndərən dövlətin maraqlarına uyğun deyil. Digər tərəfdən, belə səlahiyyətlərin birtərəfli qaydada akkreditiv dövlətə verilməsi də eyni sui-istifadələrə yol aça bilər. Bu məsələ ilə bağlı ingilis hüquqşünası A. Denzanın mövqeyi ilk baxışdan daha münasib görünür. Onun fikrincə, xidməti immunitet haqqında məsələnin həlli prinsipcə yerləşmə dövlətinin məhkəmə orqanlarının səlahiyyətlərinə daxildir. Əgər nümayəndəliyin başçısı və yaxud akkreditiv dövlətin hökuməti bildirsə ki, hüquqazidd əməl xidməti vəzifələrinin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar törədilmişdir, bunun əksini sübut etmək məhkəmə orqanlarına çətin olacaq və akkreditiv dövləti təhqir etməmək məqsədilə o, bununla razılaşmalıdır 1 . Lakin fikrimizcə, bu variantı da tamamilə qənaətbəxş hesab etmək olmaz, belə ki, praktikada o, heç də həmişə yaranmış problemin obyektiv həllini təmin edə bilməz. Çünki öz vətəndaşlarının hüquqlarının müdafiəsində akkreditiv dövlət hər zaman maraqlıdır. Problemdən çıxış yolu tapılması cəhdləri bir sira beynəlxalq sənədlərin hazırlanmasında edilmişdir. Amerikalı hüquqşünas Li 1 Ильин Ю.Д. Основные тенденции в развитии консульского права. М.: Юридическая литература ,1969, с. 138 1 Denza E. Diplomatic Law 2 nd ed. Clarendon Press Oxford,1998, 231; 250 248 249 Harvard hüquq məktəbi layihəsinin 21-ci maddəsini misal çəkir ki, burada da deyilir: “Qəbul edən dövlət akkreditiv dövlətin diplomatik nümayəndəliyinin iştirakı ilə əməlin belə funksiyaların həyata keçirilməsi ilə əlaqəli törədilib- törədilməməsi məsələsini həll edir” 1 . Belə mövqe hər iki tərəfin maraqlarını nəzərə aldığına görə nisbətən daha əsaslandırılmışdır. Lakin bu da münaqişə situasiyalarının qarşısını almağa kifayət deyildir. Öz araşdırmaları əsasında Demin son olaraq belə nəticəyə gəlmişdir ki, ən münasib çıxış yolu, nəinki hüquqi nöqteyi-nəzərdən mükəmməl olmayan, həmçinin beynəlxalq münasibətlərdə münaqişəli situasiyaların meydana gəlməsinin potensial təhlükəsini özündə gizlədən xidməti immunitet institutundan istifadədən imtina etməkdir. Bizim fikrimizcə, dövlətlərin praktikası xidməti immunitet institutunun tətbiqindən getdikcə uzaqlaşır. Xidməti immunitetin diplomatik immunitetlə əvəz olunması tendensiyası diplomatiya və konsulluq hüququnda artıq indidən özünü göstərir. D.S.Nikiforov və A.F.Borunkov diplomatik nümayəndəliyin inzibati-texniki personalı ilə bağlı qeyd edirlər ki, “əməkdaşın öz xidməti vəzifələrinin icrası vəziyyətində olub-olmamasını müəyyən etmək çətin olduğuna görə, bu sualın cavabını hakimiyyət diplomatik nümayəndəliyin ixtiyarına buraxır” 2 . Konsulluq hüququnda buna ən bariz nümunə kimi Azərbaycan Respublikasının xarici dövlətlərlə imzaladığı ikitərəfli konsul konvensiyalarını göstərmək olar. Onların əksəriyyətində konsul vəzifəli şəxslərinə xidməti deyil, məhz diplomatik immunitet verilir. Hər iki yanaşmanın özünü doğrultmadığına aid çoxsaylı örnəkləri araşdırdıqdan sonra fikrimizi fransız hüquqşünas F. Kayenin sözləri ilə ümumiləşdirmək istərdik. O, beynəlxalq təşkilatın əməkdaşları ilə əlaqədar yazırdı: “Hərəkətin rəsmi və ya xüsusi olduğunu kim həll etməlidir? Əgər bu, diplomatik nüma- yəndəlikdirsə, onun öz əməkdaşlarını müdafiə etmək riski, əgər bu, məhkəmə orqanıdırsa, sui-istifadə etmək riski yaranır. Bu məsələ ilə əlaqədar qeyd etmək olar ki, rəsmi hərəkətlər və xüsusi hərəkətlər arasında fərq yerləşmə dövləti və beynəlxalq təşkilat arasında daimi çətinlik və münaqişələrin mənbəyi olmuşdur” Azərbaycan Respublikasının Ukrayna ilə imzaladığı konsul konvensiyasında isə birbaşa göstərilir ki, konsul vəzifəli şəxsləri diplomatik agentlər kimi 1961-ci il diplomatik əlaqələr haqqında Vyana Konvensiyasına uyğun olaraq tam həcmdə diplomatik immunitet və imtyazlardan istifadə edirlər. Xidməti immunitetin diplomatik immunitetlə əvəz olunması tendensiyası diplomatiya hüququnda da özünü göstərməkdədir. 1961- ci il Vyana Konvensiyası hazırlanan zaman bir çox inkişaf etmiş ölkələr inzibati-texniki heyətə tam həcmdə diplomatik immunitet verilməsinin lehinə çıxış edirdilər. Konvensiya qəbul olunduqdan sonra bir çox dövlətlərin ikitərəfli əsasda xidməti immuniteti diplomatik immunitetlə əvəz etmək praktikasını geniş tətbiq etməyə başladılar. Bu problemlə əlaqədar olaraq Y.Q.Deminin mülahizələrini də diqqətə çatdırmaq istərdik. Demin özünün “Beynəlxalq hüquqda xidməti immunitet problemi haqqında” adlı məqaləsində 2 qrup məsələləri araşdırmışdır: 1) şəxsin hüquq pozuntusu törədən zaman xidməti vəzifəsinin icrasında olub-olmamasını hansı yolla müəyyən etmək; 2) bu məsələni hansı dövlət və hansı prosedura uyğun olaraq müəyyən etməlidir. Müxtəlif doktrinal fikirləri, beynəlxalq müqavilələri və dövlətlərin qanunvericiliklərini, praktikanı dərindən analiz edərək o, bu qərara gəlmişdir ki, xidməti immunitet probleminin universal həlli mövcud deyildir 3 . 251 Konsul vəzifəli şəxsləri diplomatik agentlərdən fərqli olaraq məhkəmə və inzibati işlərin baxılması zamanı şahid ifadəsi vermək üçün çağırıla bilərlər. Konsulluq əməkdaşı və ya xidmət personalı işçisi müəyyən hallar istisna olmaqla, şahid ifadəsi verməkdən imtina edə bilməz, konsulluğun vəzifəli şəxsi şahid ifadəsi verməkdən imtina edərsə, ona qarşı heç bir məcburiyyət və cəza tədbirləri tətbiq edilə bilməz (Vyana Konvensiyasının 44-cü maddəsi). 1 Lee L.T. Consular law and practice (Oxford, Monographs in international law) Oxford University Press 2 nd . Ed. 1991, p. 253-254 Həmin maddədə, həmçinin qeyd olunur ki, konsulluğun vəzifəli şəxsindən şahid ifadəsi verməyi tələb edən orqan vəzifələrini 2 Никифоров Д.С., Борунков А.Ф. Дипломатический протокол в СССР. Принципы, нормы, практика М.: МО, 1985, с. 51 3 Демин Ю.Г. О проблеме служебного иммунитета в международ- ном праве // СЕМП, Наука, с. 203-215 250 Yüklə 4,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|