Hər suala bir cavab

 

“Səs həddi»

 

termini 

təyyarə bəlli bir sürətlə uçarkən yaranan şəraiti dəqiq təsvir etmir. Belə 

güman etmək olar ki, guya təyyarə səs sürətinə çatanda “səddə” bənzər nəsə yaranır, amma bu 

qətiyyən belə deyil! 

Hər şeyi anlamaq üçün gəlin adi, aşağı sürətlə uçan təyyarəni nəzərdən keçirək. Təyyarə 

uçarkən onun qarşısında bir sıxılma dalğası əmələ gəlir. Həmin dalğa irəli uçan təyyarənin hava 

hissəciklərini sıxmasından yaranır. 

Bu dalğa irəliyə səs sürətiylə hərəkət edir. Və onun sürəti bayaq dediyimiz kimi, aşağı 

sürətlə uçan təyyarənin sürətindən artıqdır. Təyyarənin qarşısında hərəkət edən bu dalğa irəlidən 

gələn hava dalğalarını məcbur edir ki, təyyarənin səthini yalayıb ötsün. 

İndi isə təsəvvür edək ki, təyyarə səs sürətiylə uçur. Onda həmin təyyarənin qarşısında 

sıxılma dalğaları əmələ gəlmir, çünki təyyarə ilə dalğaların sürəti eynidir. Ona görə də bu dalğa 

təyyarınin qanadları qarşısında yaranır.  

Nəticədə bir zərbə dalğası yaranır ki, bu da təyyarənin qanadlarına güclü təzyiqə səbəb 

olur. Təyyarələr səs sürətinə çatıb onu keçənə kimi, elə hesab edirdilər ki, belə zərbə dalğaları və 

həddindən  ziyadə  təzyiq  təyyarələr  üçün  “səs  səddi”  deyilən  bir  maneə  yaradacaq.

 

Lakin  elə 

olmadı, çünki aviasiya mühəndisləri bu məqsədlə xüsusi quruluşda olan təyyarələr düzəltdilər. 

Yeri gəlmişkən, təyyarələr səs səddini aşanda eşidilən güclü səs elə bayaq haqqında bəhs 

etdiyimiz zərbə dalğasıdır ki, təyyarənin sürətiylə sıxılma dalğasının sürəti bərabər olan zaman 

yaranır. 

 

Biz niyə əks-səda eşidirik? 

 

İndiki zamanda, biz təbiətlə əlaqədar olan hər şeylə ciddi maraqlandığımız bir vaxtda bütün 

suallarımıza dəqiq, elmi cavablar axtarırıq. 

Qədim zamanlarda insanlar cürbəcür hadisələri izah etmək üçün əfsanələr uydururdular. 

Qədim  yunanlar  da  əks-səda  hadisəsini  izah  etmək  üçün  gözəl  bir  əfsanə  fikirləşiblər.  Həmin 

əfsanə belədir:  

Çox-

çox  qədim  zamanlarda  adı  Əks-səda  olan  gözəl  bir  nimfa  yaşayırdı.  Onun  bircə 

çatışmayan cəhəti vardı – yaman çox danışırdı. Buna görə ilahə Gera onu cəzalandırmaq üçün 

dindirilməyənədək danışmasına qadağa qoydu. O andan etibarən, Nimfa yalnız ona deyilən sözləri 

təkrar edə bilirdi. Bir dəfə Əks-səda gənc, gözəl Narsisi gördü və elə o dəqiqə də ona vuruldu. 

Lakin Narsis ona uzun müddət heç fikir vermirdi. Nimfa elə bir qüssəyə qərq oldu ki, havada əriyib 

---

yox  oldu  və  istəklisinə  yalnız  öz  səsini  qoyub  getdi.  Və  biz  indi  də  onun  səsini  eşidirik  –  nə 

deyiriksə, hamısını təkrar edir...  

Əlbəttə,  bu  kədərli  əfsanə  bizə  əks-sədanın  təbiətini  aça  bilməz.  Bu  sualımıza  cavab 

tapmaq üçün biz səs barədə müəyyən şeyləri xatırlamalıyıq. Səs havada saniyədə 335 metr sürətlə 

hərəkət edir. O, havada dalğalarla yayılır – təxminən, suya atdığınız daşın əmələ gətirdiyi dalğalar 

kimi. Səs dalğaları elektrik lampasının işığı kimi, hər tərəfə yayılır. 

Maneəyə rast gələndə, səs dalğası ondan da elə işıq kimi əks olunur. Bu zaman biz əks-

səda eşidirik. Beləliklə, əks-səda əks olunan səsdir. 

Lakin bütün maneələr əks-səda yaratmır. Bəzi əşyalar səsi əks etdirmir, əksinə, onu udur. 

Amma adətən, divar, qayalar, arakəsmələr kimi düz səthi olan yerlər əks-səda əmələ gətirir.  

Bəs siz bilirsiniz ki, buludların da səsi əks etdirmək, əks-səda yaratmaq imkanı var? Bu, 

həqiqətən də  elədir – biz göy  gurultusu eşidəndə, səsin buludlarda necə təkrar-təkrar əks-səda 

verdiyinin şahidi oluruq.  

 

Enerji nədir? 

 

Siz yəqin xəbərdarsınız ki, alimlərin ən başlıca vəzifəsi insana dinc məqsədlər üçün xidmət 

edəcək nüvə enerjisi almaqdır. Buna artıq nail olmağımız insan zəkasının ən böyük nailiyyətidir. 

Albert Eynşteyn maddə ilə enerjinin qarşılıqlı əlaqəsi barədə bir nəzəriyyə irəli sürmüşdü. 

Başqa  sözlə  desək,  o  isbat  etmişdi  ki,  materiya  enerjiyə  çevrilə  bilər.  Bu  kəşf  bizim  dünyanı 

dərkimizdə bir inqilab oldu. Sən demə, materiya ikinci dərəcəli imiş, çünki dünyada ən mühüm 

faktor enerji imiş. 

Bəs enerji nədir? Enerji müəyyən bir işi görmək üsuludur. Bu, güc anlayışının arxasında 

duran  və  gücün  mövcudluğuna  şərait  yaradan  bir  nəsnədir.  Bunu  tam  anlamaq  üçün  gəlin, 

avtomobili nəzərdən keçirək. 

Avtomobili hərəkətə gətirmək üçün müəyyən güc tətbiq etmək lazımdır. Bunun üçünsə 

həmin gücü hardansa almaq lazımdır. Bəs, gücü hardan almaq olar? Enerjidən! Onda bəs, enerji 

hardan  alınır?  Onu  avtomobil  mühərrikinin  silindrlərində  yanan  benzindən  alırlar.  Bu  enerji 

müəyyən gücü hərəkətə gətirir, onlar da hərəkəti avtomobilin mexanizmlərinə ötürürlər. Nəticədə, 

mühərrik çalışır və buna görə biz enerjiyə minnətdar olmalıyıq.  

Enerjinin iki növü bəllidir – potensial və kinetik. Əvvəlcə, gəlin potensial enerjini nəzərdən 

keçirək.  Benzində  elektrik  gücü  molukulları  bir-birinə  cəzb  edir.  Enerji  bu  molekullardadır  – 

potensial enerji. Benzin yanarkən, bu potensial enerji azad olur. 

---

Potensial enerjiyə başqa bir nümunə də hardansa asılmış hər hansı bir yük ola bilər. Enerji 

bu  yükdədir,  biz  onu  aşağı  buraxmaqla  azad  edə  bilərik.  Şəlalənin  qırağında,  yaxud  bəndin 

ağzındakı suyun da potensial enerjisi var.   

İndi yükü aşağı buraxaq, yaxud şəlalədən tökülən suya göz qoyaq. Onlar müəyyən sürətlə 

düşürərək müəyyən iş görürlər və bu enerji “kinetik” enerji adlanır. Kinetik enerji müəyyən sürətlə 

hərəkət  edən  bir  əşyadan  alınan  enerjidir.  Düşən  yük  özünün  potensial  enerjisini  itirib  kinetik 

enerji tapır. Enerjinin hər iki növünün gücü eynidir. Həqiqətdə Kainatdakı ümumi enerjinin həcmi 

daim dəyişməz qalır. Biz enerjini nə məhv edə  bilərik, nə də onu  yarada bilərik. Enerji lazım 

olanda, biz tökülən suyun, yanan kömürün, parçalanan atomun enerjisindən istifadə edir, enerjinin 

bir növünü digərinə çeviririk. 

 

Isti nədir? 

 

Bir zamanlar elə hesab edirdilər ki, isti bir növ mayedir ki, bir cismdən digərinə keçir. Bu 

xəyali mayeni “istilik” adlandırırdılar. 

Bu gün biz artıq bilirik ki, əslində, isti əşyada atom və molekulların daimi hərəkətidir; 

məsələn, havada atom və molekullar daim xaotik hərəkətdədir. Bu atom və molekulların sürəti 

artarkən biz deyirik ki, havanın temperaturu  yüksəkdir,  yaxud hava istidir. Əgər onların sürəti 

məsələn, soyuq bir gündə olduğu kimi, yavaşdırsa biz soyuq hiss edirik. 

Atom və molekullar həm maye, həm bərk cismlərdə elə havadakı kimi, sərbəst hərəkət edə 

bilməz, amma bu hərəkət bu, yaxud başqa dərəcədə mümkündür. 

Hətta buzun ərimə temperaturunda belə, molekullar öz hərəkətini davam etdirir. Hidrogen 

molekulu  həmin  temperaturda  saniyədə  1950  metr  sürətlə  hərəkət  edir.  Havanın  16  kub 

santimetrində hər saniyə molekullar arasında milyon-milyon toqquşma baş verir. 

İstiliklə temperatur eyni şey deyil. Kiçik qaz sobasında odluğun temperaturu elə böyük 

sobanın odluğundakı qədərdir. Sadəcə, böyük odluq daha çox isti verir, çünki yanacağı da daha 

çox  yandırır.  İsti  enerjinin  formalarından  biridir  və  biz  onu  ölçəndə,  əslində,  enerjini  ölçürük. 

İstilik kalori ilə ölçülür. Kalori bir qram suyun temperaturunu 1 dərəcə qaldırmaq üçün lazım olan 

istilik enerjisidir. Cismin temperaturu həmin cismin malik olduğu istilik enerjisinin səviyyəsini 

göstərir. Temperaturu termometrlə ölçürlər və o, dərəcələrlə ifadə olunur. 

İki  cismin  birləşməsi  zamanı  əgər  istilik  birindən  digərinə  keçmirsə  biz  deyirik  ki, 

cismlərin temperaturu eynidir. Amma cismlərdən biri istilik enerjisinin müəyyən hissəsini itirirsə 

(m

olekullar  hərəkətini  yavaşıtdı),  ikinci  cism  isə  ondan  elə  həmin  qədər  isti  alırsa  (onun 

---