Хошбяхт ялийева
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Almaz H əsənqızı
- Folklorşünaslığa giriş
- Əfsanələr
Almaz H əsənqızı 172 Qeyd etm ək lazımdır ki, xalq arasında müqəddəs şəxsiyyətlərə, əcdadlara, valideyn və ya övladlara yönəldilən andlar da geniş yayılmışdır. “Azəri türk həyatında batil etiqadlar” əsərində Ə.Cəfəroğlu bu məsələyə diqqət yetir ərək yazır: “… ölünün ruhu and içmək üçün ən mü- q əddəs vasitələrdən biridir. Hər hansı bir azəri yəmin etmək ist ərsə, dərhal ölən ata və analarının məzarına, ruhuna and içm əkdən çəkinməz” 128 . Folklor m ətnlərində andın müxtəlif formaları öz əksini tapmışdır. Qılınc (altından keçirməklə kimisə bağışlamaq, göz əl bir xanımla qəhrəman arasına qoyulanda daha fərqli), barmağı çərtib qan qardaşlığı yaratmaq, bəzən sirri saxlamaq üçün müxt əlif əşyalardan istifadə ilə (nara iynələri sancmaq, soğanı soymaq və s.) and içməyə nağıl və dastanlarda rast g əlmək mümkündür. Dualar da son ill ərdə diqqət mərkəzində olan arxaik janrlardan biridir. M əzmununa görə iki cür ola bilər: xoş arzuları ifadə edərsə, dua və ya alqış, əks məqsədlə işlə- dil əndə bəddua, yaxud qarğış kimi meydana çıxır. Dualar (alq ışlar) da Tanrıya, müqəddəslərə (Allah qo- rusun! Əli köməyin olsun! və s.) xitabən olduğu kimi şəxsi d ə məzmun daşıya bilər (Xöşbəxt ol! Su kimi ömrün uzun olsun!). Alqış və qarğışlara həm real həyatda, həm də folklor m ətnlərində rast gəlmək olar.“Kitabi-Dədə Qorqud”da on- la rın maraqlı nümunələri vardır. Məsələn, Banuçiçəyi qarda- şından istəyərkən, Dədə Qordudun dilindən çıxan “Əlin 128 Ahmet Caferoğlu. Azeri türk hayatında batil itikatlar, İstanbul: 1939, s.4 Folklorşünaslığa giriş 173 qurusun” ifad əsinin ardınca Dəli Qarcarın həqiqətən əli qu- ruyur. B.H əqqi “Xınasına kül qarışsın” qarğışını geniş izah etmişdir: “... xına qoymaq yalnız toyda və şənlikdə yox, b əlkə, türklərdə vətən müdafiəsinə gedən cavanların ovuc- larının içinə xına qoymaq ənənəsi şəklində bu günədək da- vam tapır. Xınaya kül qarışmaq kimi qarğışlar bir böyük fa- ci ənin, elin, ailənin əzizinin ölməsini xatırladır... Bəzi məz- h əbi mərasimlərdə başa kül səpmək bu gün də bir para yer- l ərdə özünü göstərir” 129 . Alqış və qarğışlar insanların mifik təsəvvürlərilə bir- başa bağlıdır. Yəni alqışlar kosmosun – nizamlı, işıqlı, har- monik h əyatın, qarğışlar isə xaosun – qaranlığın, qarışıqlı- ğın, kədərin göstəricilərindəndir. Qeyd etm ək lazımdır ki, bir sıra arxaik janrlar Sovet senzura sisteminin t əzyiqi nəticəsində uzun illər Azər- baycanda diqq ətdən kənarda qalmışdır. Belə ki, C.Hacı- b əylinin Parisdə nəşr etdirdiyi “Qarabağın dialekt və folkloru (Qafqaz Az ərbaycanı)” kitabında hələ XX əsrin 30- cu ill ərində əksini tapmış olan alqış (“Allah amanında olasan”, “Allah bir ə min versin”, “Allah sənin bir yaxşı yerd ən baxtın açsın” və s.), qarğış (“Səni yörüm balam ikyözd ən olasan”, “Get, bir də qayıtma”, “Üzünə bir daş yamansız”, “Yalan diyənin Həzrət Abbas qollarını yanına salsın”, “Yediyim gözümə dursun ki”, “Bu çörək mana haram olsun ki” v ə s.), and (“Atamın yatdığı yer hakkı”, “Bax bu çör ək hakkı”, “Yediyim gözümə dursun ki”), t ərifləmə (“ha qoçax”, “ha laçın”, “Maşallah” , “Nənəm 129 Behruz H əqqi. Ata sözlərinin kökləri və şifahi xalq ədəbiyyatına aid örn əklər, Köln: 2008, s.35 Almaz H əsənqızı 174 qurban” v ə s.) və s. öyrənilməsi üçün yalnız sovet siyasi senzurasının ləğvindən sonra şərait yaranmışdır. Əfsanələr – epik növün çox da iri həcmdə olmayan bir janrdır. Rəvayətlərə yaxın olsa da, daha cox qeyri-adi, fantastik m əzmun daşıdığına görə onlardan fərqlənir. Qısa, yığcam süjet xəttinə malik olur və daha çox xəyali düşüncə m əhsulu kimi yaranırlar. Onların təsnifilə bağlı müxtəlif bölgül ər vardır. Professor İ.Abbaslı onları belə qruplaş- dırmışdır: 1. kosmoqonik; 2. toponimik; 3. etnoqrafik; 4. dini; 5. tarixi; 6. q əhrəmanlıq. Əfsanələr məzmun etibarı ilə miflərə ən yaxın janr- lardan biridir. Daha doğrusu, onlar həm miflərə, həm rəva- y ətlərə bənzəyirlər. “Əsatirlər mifoloji kosmoqonik dünya modeli struturunu əks etdirən mətnlərdir. Əfsanələr janr sə- viyy əsi baxımından əsatirlə rəvayətin ortasında dayanır. On- lar öz fantastik m əzmununa görə əsatirlərə yaxın olsa da, əfsanənin reallığa təmayülü, fantastikanı gerçəklik səviyyə- sind ə təqdim etmə onun bir janr kimi fərqləndirici atri- butudur” 130 . Qeyd etm ək lazımdır ki, əfsanələr cüng, salnamə, səya- h ətnamə, bəzən ayrı-ayrı müəlliflərin yazdığı əsərlər içəri- sind ə qorunub günümüzə qədər gəlib çatmışlar. Sədnik Pa- şa Pirsultanlı uzun illər ərzində əfsanələri toplamış, “Azər- 130 S ədnik Paşa Pirsultanlı. Azərbaycan türklərinin xalq əfsanələri, Bakı: Azərnəşr, 2009, s.13 Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|